روايت «اُنزل القرآنُ علي سعبةِ اَحْرُفٍ» از جمله روايات معروفي است كه در مباحث علوم قرآني و به ويژه بحث اختلاف قراءات مطرح بوده و تقريباً در تمامي كتب تاريخ و علوم قرآن و يا قراءات، صفحاتي براي تبيين و تشريح اين حديث اختصاص يافته است؛ اين كه معني «حرف» و مراد از «احرف سبعه» چيست و آيا «اَحرف سبعه» اشاره به قرائتهاي هفتگانه دارد يا لهجههاي مختلف عربي را شامل ميشود و يا منظور از احرف سبعه، هفت بطن و هفت معناي قرآن است و يا… امّا آن چنان كه از پرسش برميآيد، دغدغه خاطر از مراد و منظور اين حديث نيست بلكه ميخواهيد ببينيد آيا اساساً اين حديث را ميتوان يك حديث صحيح شمرد و با معيارهاي علم الحديث و مسائلي كه علما، در باب صحت يك حديث از نظر سند و مدرك آن طرح كردهاند هماهنگي دارد يا خير؟
در پاسخ، نخست به اين نكته اشاره ميشود كه اين حديث يا بهتر است گفته شود مضمون اين حديث به دو طريق يعني هم از طريق عامه (اهل سنّت) و هم از طريق خاصه (شيعه) نقل شده است. از طريق اهل سنّت كه بگذريم، روايات نقل شده از طريق شيعه به اين چند حديث اشاره دارد.[1]1. شيخ صدوق (ره) طي سندي كه محمد بن يحيي الصيرفي (شخصي مجهول و ناشناس) در اين سلسله سند قرار دارد، از حماد بن عثمان و او از امام صادق ـ عليهالسّلام ـ روايت كرده است كه؛ «قرآن به هفت حرف نازل شده و دست كم هر امامي ميتواند به هفت وجه فتوا دهد»[2]2. طي سند ديگر كه احمد بن هلال (شخصي كه اهل غلو بوده و در عقيدهي ديني خود مورد اتهام است) در اين سلسله سند قرار دارد، از عيسي بن عبدالله هاشمي و او از پدران خود روايت كرده كه پيامبر گفته است؛ «از جانب خدا پيام آورند كه خداوند ميفرمايد: قرآن را به حرف واحد قرائت كن. درخواست كردم: پروردگارا بر امّت من گشايشي فرما… آنگاه گفت: خداوند تو را دستور ميدهد تا قرآن را بر هفت حرف بخواني»[3].
3. محمد بن حسن صفّار، به سندي كه در آن ترديد وجود دارد (بدين گونه از ابن ابي عميد يا ديگري) از جميل بن دراج از زراره از امام باقر ـ عليهالسّلام ـ روايت كرده كه وي گفته است؛ «تفسير قرآن به هفت وجه ممكن است كه برخي از آن انجام شده و برخي هنوز صورت نگرفته است و امامان آن را ميدانند»[4].
4. ابوعبدالله محمد بن ابراهيم نعماني، طي حديثي مرسل (فاقد سند) از امام اميرالمؤمنين ـ عليهالسّلام ـ نقل كرده كه وي گفته است؛ «قرآن بر هفت قسم نازل شده است…» در اين حديث به انواع مطالب قرآني اشاره شده است كه عبارتند از امر و نهي و تشويق و تهديد و استدلال و مثال و داستانها.[5]اين احاديثي بود كه از اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ در اين زمينه نقل شده است اما هم چنان كه اشاره شد تمامي اين احاديث از نظر سند دچار اشكال بوده و موثق بودن اسناد آنها ثابت نشده است. شايد بد نباشد به اين نكته نيز اشاره شود كه برخي از غير اهل فن، گمان كردهاند «اَحرف» يعني قرائتها و منظور از احرف سبعه، همان قرائتهاي هفتگانهي معروف است ولي به عقيده متخصصان و دانشمندان علوم قرآني در بين شيعه و سنّي، هيچ كدام از اين روايات و هم چنين رواياتي كه از طريق اهل سنّت نقل شده است دلالت بر حجيّت قرائتهاي هفتگانه ندارد و مؤيّد قراءات نميباشد. و احرف سبعه به معني قرائتهاي هفتگانه نيست.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ آيتالله محمد هادي معرفت، علوم قرآني، (مؤسسه فرهنگي تمهيد، چاپ دوم، بهار 1380)، ص 201 تا 216.
2ـ حجتالاسلام دكتر سيد محمد باقر حجّتي، پژوهشي در تاريخ قرآن كريم، (دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ نهم، 1375)، ص 256 تا 266.
3ـ غلامحسين اعرابي، مقاله «نگاهي نو به روايات نزول قرآن بر هفت حرف»، (فصلنامهي صحيفه مبين وابسته به دانشگاه آزاد اسلامي، سال هفتم، دورهي دوم، شمارهي 2، تابستان 1378)، ص 123.
4ـ دكتر سيد عبدالوهاب طالقاني، علوم قرآن و فهرست منابع، (دارالقرآن الكريم حضرت آيتالله العظمي گلپايگاني (ره)، شهريور 1361)، ص 221 تا 229.
پي نوشت ها:
[1] . معرفت، محمد هادي، التمهيدفي القرآن، قم، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة الجماعة المدّرسين بقم المشرّفه، چاپ دوم، 1416ق، ج2، ص86ـ87.
[2] . الخصال، تهران، مكتبة الصدوق، 1389ق، ج2، ص 358، أبواب اسبعة، شمارهي 43.
[3] . همان، شمارهي 44.
[4] . ر.ک: بصائر الدرجات، ص196.
[5] . ر.ک: رسالة النعماني في صنوف آيات القرآن.