آيا قرآن به مسائل اقتصادي اشاره دارد؟

با توجه به اين‌كه اقتصاد دانان تعاريف متفاوتي از اقتصاد ارائه داده‌اند لكن اختلاف تعاريف هر چه باشد اصل موضوع را عوض نمي‌كند و همه متفق‌القول خواهند بود كه اقتصاد بحث معاش بشر به معناي وسيع كلمه است، موضوع اقتصاد، در بر گيرندة خواست‌ها، نيازها، آمال و بلند پروازي‌هاي بشر است. بر اين اساس، بحث پيرامون منابع تامين كنندة اين نيازها مطرح مي‌شود.[1] خداوند متعال در قرآن كريم در آيات فراواني، منابع مهم تأمين نيازها و حوائج بشر را معرّفي مي‌كند، لكن پيش از آن كه به آن آيات بپردازيم، خوبست بدانيم در قرآن كريم، اوّلين منبع تأمين نياز بشر، بهشت، معرفي شده است چنانكه خداوند متعال به حضرت آدم ـ عليه السلام ـ  مي‌فرمايد: «اي آدم تو و همسرت در بهشت مسكن گزين و از هر آنچه كه مي خواهيد ميل كنيد».[2] و نيز مي‌فرمايد: «همانا براي توست كه هرگز در آن گرسنه و برهنه نمي‌شوي و در آن تشنه نمي‌شوي و حرارت آفتاب آزارت نمي‌دهد».[3] امّا پس از اخراج حضرت آدم ـ عليه السلام ـ  و استقرار او بر روي زمين خداوند متعال در آيات فراواني، زمين، را مهمترين و ارزشمندترين منبع اقتصادي و تأمين معاش بشر معّرفي مي‌كند.[4] بعنوان مثال به دو نمونه از آن اشاره مي شود: 1. «ما تسلط و مالكيت و حكومت بر زمين را براي شما قرار داديم و انواع وسايل زندگي را براي شما فراهم ساختيم امّا كمتر شكر گذاري مي‌كنيد».[5] 2. «و زمين را گسترديم و در آن كوه‌هاي ثابتي افكنديم و از هر گياه موزوني در آن رويانديم و براي شما انواع وسائل زندگي در آن قرار داديم و همچنين براي كساني كه شما نمي‌توانيد به آن‌ها روزي دهيد».[6] از تأمل و دقت در آيات اقتصادي قرآن كريم به اين نتيجه مي‌رسيم كه خداوند متعال منابع اقتصادي و تأمين معاش بشر را، دو گونه، معرّفي مي‌كند:[7] ابتدا منابع طبيعي محض كه خداوند متعال در طبيعت به وديعه نهاده است بدون دخالت دست بشر مثل: دريا، زمين،  . . . دوّم منابع طبيعي كه با كمك دست بشر بعنوان منبع اقتصادي مطرح مي‌شود مانند: معدن، كشاورزي، زنبور داري و. . . اكنون آيات مربوط به هر يك از آن‌ها مورد بررسي قرار مي گيرد.
نخست آيات مربوط به منابع طبيعي محض: 1. زمين: در آيات متعددي به اين منبع مهم اقتصادي اشاره شده است، به‌عنوان مثال آية شريفة: ليسئلونك عن الانفال قل الانفال لله و الرسول».[8] يعني: «از تو نسبت به انفال سؤال مي‌كنند بگو انفال براي خدا و رسول است». يكي از موارد انفال زمين‌هاي موات و زمين‌هاي آباد طبيعي است كه بدون جنگ از كفار گرفته شده است و در آية شريفة ديگر آمده است: «او كسي است كه زمين را براي شما رام كرد بر شانه‌هاي آن راه برويد و از روزي‌هاي خداوند بخوريد و بازگشت و اجتماع همه به سوي اوست».[9] اين نمونه آيات در قرآن كريم فراوان وجود دارد.[10] 2. آب‌هاي طبيعي: در قرآن اشارات فراواني به آب‌ها شده است.[11] به‌عنوان نمونه، آية شريفة: «هو الذي اُنزل من السماء ماءً لكم منه شرابٌ و منه شجرٌ فيه تسيمون»[12] يعني: «او كسي است كه از آسمان آبي فرستاد كه نوشيدن شما از آن است و گيا‌هان و درختاني كه حيوانات خود را در آن به چرا مي‌بريد نيز از آن است».
3. گياهان، مراتع، جنگل‌هاي طبيعي: در ارتباط با اين منبع اقتصادي نيز آيات فراواني وجود دارد.[13] به‌عنوان نمونه به يك مورد آن اشاره مي شود: «و الارض بعد ذلك دحاها اخرج منها ماء‌ها و مرعي‌‌ها و الجبال ارسا‌‌ها متاعاً لكم ولانعامكم»[14] يعني: «و زمين را بعد از آن گسترش داد و از آن آب و چراگاهش را بيرون آورد و كوه‌ها را ثابت و محكم نمود همة اين‌ها براي بهره گيري شما و چهار پايانتان است».
4. دريا و ثروت‌هاي دريايي: از مهمترين منابع اقتصادي كه قرآن كريم مطرح مي‌كند اين منبع عظيم است كه قرآن كريم در آيات فراواني به آن اشاره مي‌كند،[15] ليكن جهت رعايت اختصار به يك مورد اشاره مي شود: «هو الذي سخر البحر لتأكلوا منه لحماً طريّاً . . .»[16] يعني: «او كسي است كه دريا را مسخر شما ساخت تا از آن گوشت تازه بخوريد، زيوري براي پوشيدن (مانند مرواريد) از آن استخراج كنيد و كشتي‌ها را مي‌بيني كه سينة دريا را مي‌شكافند تا شما (به تجارت بپردازيد) و از فضل خدا بهره گيريد شايد شكر نعمت‌هاي او را بجا آوريد».
5. بادها و ابرها: آيات فراواني در قرآن شريف وجود دارد كه ابرها و بادها را بعنوان منابع مهم اقتصادي معرفي مي‌كند.[17] به‌عنوان نمونه به يك مورد اشاره مي شود: «و من آياته ان يرسل الرياح مبشرات و ليذيقكم من رحمته و لتجري الفلك بأمره و لتبتغوا من فضله و لعلّكم تشكرون» يعني: «و از آيات عظمت خدا اين است كه بادها را به‌عنوان بشارتگراني مي‌فرستد تا شما را از رحمتش بچشاند (و سيراب كند) و كشتي‌ها به فرمانش حركت كنند و از فضل او بهره گيريد شايد شكر گذاري كنيد».[18]6. حيوانات: در اين مورد نيز اشارات قرآني فراوان است.[19] تا آنجا كه سوره‌اي از قرآن كريم به نام «انعام» اختصاص يافته است كه جهت رعايت اختصار به يك آيه اشاره مي شود: «و الانعام خلق‌ها لكم فيها‌ دف ء و منافع و من‌ها تأكلون و لكم في‌ها جمال حين تريحون و حين تسرحون و تحمل اثقالم. . . لرئوف رحيم و الخيل و البغال والحمير . . . و يخلق ما لا تعلمون». يعني: «و چهار پايان را آفريد در حالي كه در آن‌ها براي شما وسيلة پوشش و منافع ديگري است از گوشت آن‌ها مي‌خوريد و در آن‌‌ها براي شما زمينه و شكوه است به هنگامي كه آن‌ها را براي استراحت‌گاهشان باز مي‌گردانيد. آن‌ها بار‌هاي سنگين شما را به شهري حمل مي‌كنند كه جز با مشقت زياد به آن نمي‌رسيديد پروردگارتان رئوف و رحيم است، همچنين اسب‌‌ها و استر‌ها و الاغ‌ها را آفريد تا بر آن‌ها سوار شويد و زينت شما باشد و چيز‌هايي مي‌آفريند كه نمي‌دانيد».[20]7. معادن؛ معادن كه در طبيعت به وديعه نهاده شده قبل از استخراج، منابع طبيعي محض هستند كه در آيات متعددي به آن اشاره شده است[21] بعنوان نمونه: «و انزلنا الحديد فيهِ بأس شديد و منافع للنّاس»[22] يعني: «حديد را نازل كرديم كه در آن نيروي شديد و منافعي براي مردم است». امّا قسم دوم منابع: يعني منابع طبيعي كه دست بشر در آن دخالت دارد؛ آيات قرآن در اين زمينه فراوان است كه ما جهت رعايت اختصار نسبت به هر مورد فقط يك نمونه راذكر مي كنيم.
1. كشاورزي: آيات متعددي به اين منبع مهم اشاره دارد. بعنوان مثال: «هو الذي جعل لكم الارض ذلولاً فامشوا في مناكب‌ها و كلوا من رزقه و اليه النشور» يعني او كسي است كه زمين را براي شما رام كرد بر نشانه‌‌هاي آن راه برويد و از روزي‌‌هاي خداوند بخوريد و بازگشت و اجتماع همه به سوي اوست».[23] 2. زنبور‌داري: «و اوحي ربك الي النحل أن اتخذي من الجبال بيوتاً و من الشجر و ممّا يعرشون ثم كلي . . .» يعني «پروردگار تو به زنبور عسل وحي نمود كه از كوه‌‌ها و درختان و داربست‌هايي كه (مردم) مي‌سازند خانه‌‌هايي برگزين. سپس از تمام ثمرات بخور و راه‌‌هايي را كه پروردگارت براي تو تعيين كرده است به‌راحتي بپيما. از درون شكم آن‌ها، نوشيدني با رنگ‌هاي مختلف خارج مي‌شود كه در آن شفا براي مردم است. به‌يقين در اين امر، نشانة روشني است براي جمعيتي كه مي‌انديشند».[24]3. صنعت؛ يكي از منابع مهم اقتصادي صنعت است كه قرآن كريم در آيات متعدّدي به آن اشاره فرموده است.[25] به‌عنوان نمونه: «وعلمناه صنعة لبوس لكم لتحصنكم من بأسكم» يعني: «و تعليم داديم به (حضرت داود) صفت زره بافي را به‌خاطر شما تا حفظ كند شما را در مقابل خطرات»[26]4. استخراج معدن؛ آيات متعدّدي نيز به اين منبع مهم اشاره دارد.[27] به‌عنوان نمونه: «و لسُليمنَ الريح غدوها شهرٌ و رواحُ‌ها شهر و ارسلنا له عين القطر. . .» يعني: «از براي سليمان باد را مسخر كرديم كه صبح‌گاهان مسير يك ماه را مي‌پـيمود و عصر‌گاهان مسير يك ماه را، و چشمة مس (مذاب) را بر او روان ساختيم . . . ».[28] پس بطور كلي در قرآن كريم دو بخش از منابع اقتصادث مطرح است: الف؛ منابع طبيعي محض مانند: زمين، خورشيد و… ب: منابع طبيعي كه دست بشر در آن دخالتي دارد مانند: استخراج معدن زنبور داري.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. سيد محمد جواد وزيري فرد؛ مسائل اقتصادي در تفسير الميزان؛ تهران، انتشارات اميركبير، 1376.
2. دكتر صالح حميد العلي؛ عناصر الانتاج في الاقتصاد الاسلامي؛ بيروت، اليمامه، 1420.
3. محمد حسين ابراهيمي؛ اقتصاد در قرآن، قم، دفتر تبليغات اسلامي، چاپ اول، 1375.

پي نوشت ها:
[1] . وزيري فرد، سيد محمد جواد، مسائل اقتصادي در تفسير الميزان؛ تهران، انتشارات امير كبير، 1376.
[2] . اعراف/19.
[3] . طه/118 – 119.
[4] . ملك/15 و نبأ/10 – 11 و نوح/19 – 20 و بقره/22 – 29 – 164 و . . .
[5] . اعراف/10.
[6] . حجر/19 – 20.
[7] . صالح حميد العلي؛ عناصر الانتاج في الاقتصاد الاسلامي و النظم الاقتصاديه المعاصرة؛ بيروت، انتشارات اليامه، 1420، ج1، ص124.
[8] . انفال/1.
[9] . ملك/15.
[10] . نبأ/10 – 11 و نوح/19 – 20 و بقره/22 – 29 – 164 و . . .
[11] . انبياء/30 و يس/34 و نمل/60 و ابراهيم/32 و رعد/3 و زمر/21 و فرقان/48 – 49 و الرحمن/19 – 25.
[12] . نحل/10.
[13] . عبس/27 – 32 و نمل/10 – 11 و  . . .
[14] . نازعات/30 ـ 32
[15] . نحل/14 و فاطر/12 و مائده/96 و . . .
[16] . نحل/14.
[17] . حجر/22 و نبأ/14 – 15 و سبأ/12 و . . .
[18] . روم/46.
[19] . انعام/38 – 142 – 144 و يس/71 – 73 و طه/53 – 54 و . . .
[20] . نحل/5 – 8.
[21] . انفال/1 و نحل/13 و آل عمران/14 و . . .
[22] . حديد/25.
[23] . ملك/15.
[24] . نحل/68 – 69.
[25] . طه/87 – 88، رعد/17، كهف/94 – 97، حديد/25، يونس/22، هود/37 – 38 و . . .
[26] . انبياء/80.
[27] . توبه/34، آل عمران/14، كهف/96، سبأ/12، نمل/13 و . . .
[28] . سبأ/12.