از نظر قرآن حقوق والدين بر فرزندان چيست و كدام يك (پدر و مادر) داراي اهميت است؟

در آيات بسيار، خداوند به احسان به پدر و مادر دستور داده است. چنان که در مورد يحيي ـ عليه‌السّلام ـ مي‌فرمايد: «  وَ بَرًّا بِوالِدَيْهِ وَ لَمْ يَكُنْ جَبَّاراً عَصِيًّا؛[1] «و با پدر و مادر خود نيك رفتار بود و زورگويي نافرمان نبود» حضرت عيسي ـ عليه‌السّلام ـ هم نسبت به مادرش محبت مي‌كرد و مي‌فرمايد: «وَ بَرًّا بِوالِدَتِي وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّاراً شَقِيًّا ؛[2] مرا نسبت به مادرم نيكوكار قرار داده و جبار و شقي قرار نداده است» در اين آيه حضرت مسيح از افتخارات خود مسأله نيكي و احسان به مادرش را برمي‌شمرد. «وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْسانا ؛[3] خدا را بپرستيد و چيزي را با او شريك مگردانيد و به پدر و مادر احسان كنيد.»
«قل تعالوا اتل ما حرم ربكم عليكم الا تشركوا به شيئاً و بالوالدين احساناً؛[4] اي پيامبر به مردم بگو بياييد تا آنچه را خدا حرام كرده است براي شما بيان كنم و به خدا شرك نورزيد و به پدر و مادر احسان كنيد.» در اين آيه قبل از آن كه محرمات را بيان كند و به جاي آن كه آزار به پدر و مادر را تحريم كند مسألة احسان به پدر و مادر را بيان كرده است يعني نه تنها ايجاد ناراحتي براي آنها حرام است بلكه علاوه بر آن بايد به آنها احسان كرد.[5]حقوق والدين:
در آيات: « وَ قَضى‏ رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَرِيماً ، وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيرا »[6] به مواردي از حقوق والدين اشاره شده است كه ما آنها را با كمك روايت معصومين ـ عليهم‌السّلام ـ بيان مي‌كنيم:
1. كم‌ترين بي‌احترامي ممنوع است: ‌لا تقل لهما اف. امام صادق ـ عليه‌السّلام ـ در ذيل اين آيه مي‌فرمايد: پدر و مادرت اگر از تو هم قهر كردند تو به آنها اف نگو،‌ همچنين امام صادق ـ عليه‌السّلام ـ فرمود: اگر خداوند چيزي كمتر از اين مي‌بود از آن نهي مي‌كرد. (اف كمترين چيزي است كه خداوند از آن نهي كرده است.)[7]«اف» در اصل به معناي هر چيز كثيف و آلوده است و به عنوان توهين هم گفته مي‌شود بعضي هم گفته‌اند: اف به معناي چركي است كه زير ناخن جمع مي‌شود كه هم آلوده است و هم ناچيز همچنين معاني ديگري مثل چيز كم، ناراحتي و ملامت، بوي بد، بعضي گفته‌اند: وقتي خاك يا خاكستر به لباس و بدن مي‌نشيند و انسان با فوت كردن آن را از خود دور مي‌كند صدايي از دهان خارج مي‌شود شبيه اف است بعداً در ظاهر ناراحتي و تنفر مخصوصاً از چيزهاي كوچك به كار رفته است، خلاصه مي‌توان گفت: اف به صدايي كه انسان به هنگام اظهار تنفر يا ابراز تألم و درد جزيي و يا فوت كردن چيز آلوده‌اي، از دهانش خارج مي‌شود.[8]اما اين كه در آين آيه نهي اف را به پيري اختصاص داده در حالي كه اين عدم بي‌احترامي مربوط به تمام دوران است و اختصاص به دوران پيري ندارد براي اين است كه والدين در اين موقع احتياج بيشتري به فرزندان پيدا مي‌كنند. و اگر اف مورد نهي واقع شده است، پس مواردي همچون زدن و ستم به طريق اولي مورد نهي است.
2. بر سر آنها فرياد نزنيد «و لا تنهرهما» امام صادق ـ عليه‌السّلام ـ در ذيل اين قسمت آيه فرموده‌اند: حتي اگر پدر و مادر تو را زدند بر سر آنها فرياد نزن.[9]3. با آنها با گفتار بزرگوارانه سخن بگوييد « وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَرِيماً » امام صادق ذيل اين قسمت از آيه فرموده‌اند: حتي اگر آنها تو را زدند به آنها بگو خداوند شما را ببخشد.[10]4. نهايت فروتني در مقابل آنها: وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ « » امام صادق ـ عليه‌السّلام ـ در ذيل اين قسمت آيه به مصاديقي از فروتني اشاره كرده است.
الف: نگاه به آنها نگاه با رحمت و رأفت باشد، «و لا تمل عينيك من النظر اليهما الا برحمة و رقةٍ».
ب: صدايت بلندتر از صداي آنها نباشد، «و لا ترفع صوتك فوق اصواتهما».
ج: دست فرزند بالاتر از دست آنها نباشد «و لا يدك فوق ايدهما».
د: جلو آنها راه نرود «و لا تقدم قدامها».[11]‌
5. براي آنها دعا كند: «قل رب ارحمهما كما ربيّاني صغيراً».
از اين آيه معلوم مي‌شود كه دعا كردن براي پدر و مادر در مظنه اجابت است و بي‌خاصيت نيست چون خداوند فرموده كه نسبت به آنها دعا كنيد اين خود يك نوع ادب است ولو اين‌كه اين دعا هم مستجاب نشود، همچنين اين دعا اختصاصي به زمان مرگ آنها ندارد بلكه در حال حيات را هم شامل مي‌شود.[12]6. شكرگزاري از آنها: «ان اشكرلي و لوالديك الي المصير؛[13] (به او سفارش كرديم كه شكرگزار من و پدر و مادرت باش» اين اهميت سپاس و شكرگزاري از پدر و مادر از آن جهت است كه در اين آيه خداوند شكرگزاري پدر و مادر را در كنار شكرگزاري خداوند قرار داده است.
7. آنها را به اسم صدا نزدن: در تفسير منهج الصادقين در ذيل آية «و قل لهما قولاً كريماً» مي‌فرمايد: معناي آيه اين است: با ايشان سخن نيكو از روي ادب و حرمت بگو يعني ايشان را به اسم نخوان بلكه بگو: اي پدر، اي مادر، يا معناي آيه اين است كه با ايشان آن جو سخن بگو كه بندة گناه‌كار عاجز يا خواجة خشمناك درشت‌خو سخن مي‌گويد.[14]در روايات هم به مواردي از نيكي به پدر و مادر كه از دنيا رفته‌اند اشاره شده است از جمله:
1. از طرف آنها نماز انجام دهد، چه خودش انجام دهد و چه كسي را اجير كند تا براي آنها اين عبادت را انجام دهند.
2. از طرف آنها صدقه بدهد.
3. از طرف آنها حج به جا آورد.
4. به جاي آنها روزه بگيرد.
5. براي آنها طلب مغفرت كند.[15]6. دوستان آنها را اكرام كند.[16]تقدم احترام مادر بر پدر:
آياتي كه در رابطه با احترام پدر و مادر وجود دارد دو دسته هستند، يك دسته از آياتي كه خداوند مردم را نسبت به پدر و مادر سفارش مي‌كند و مي‌فرمايد: هر دوي آنها را مورد احترام قرار بدهيد مثل آية «و اذ اخذنا ميثاق بني‌اسرائيل لا تعبدون الا الله و بالوالدين احساناً؛[17] و چون از فرزندان اسرائيل پيمان محكم گرفتيم كه جز خدا را نپرستيد و به پدر و مادر احسان كنيد.»
همچنين اين مضمون در آيات ديگري هم آمده از جمله: نساء، 36، انعام،‌151،‌ اسراء، 23، يك دسته از آيات هستند كه فقط در خصوص مادر هستند و در آن آيات زحمات مادر را بيان مي‌كند « وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْرا »،[18] « وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى‏ وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِي عامَيْن‏ ».[19]در اين آيات جريان حمل مادر و وضع حمل و شير دادن مادر را بيان مي‌كند تا فرزندان را به ياد زحمات آنها متوجه سازد تا نسبت به آنها نيكي و احترام مضاعفي را به كار گيرند.
در مورد روايات هم در مورد اين‌كه بايد نسبت به مادر احترام بيشتري صورت گيرد سفارشات زيادي وجود دارد. امام صادق ـ عليه‌السّلام ـ مي‌فرمايد: يك نفر خدمت رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ آمد و گفت: اي رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ به چه كسي محبت كنم؟ رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمود: به مادرت، دوباره سؤال كرد، بعد به چه كسي محبت كنم؟ باز رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمود: به مادرت، دوباره سؤال كرد بعد از آن به چه كسي محبت كنم؟ دوباره رسول خدا فرمود: به مادرت، سائل دوباره سؤال كرد بعد از آن به چه كسي محبت كنم؟ رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمود: به پدرت.[20]بعضي از علماء از اين روايت استفاده كرده‌اند كه سه چهارم نيكي بايد براي مادر باشد، بعضي هم گفته‌اند از اين روايت مبالغه در نيكي به مادر استفاده مي‌شود و آيات سورة‌لقمان هم دليل بر اين مطلب است.[21]مردي مادر پيرش را به دوش گرفته بود و به طواف مشغول بود در اين هنگام خدمت رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ رسيد و عرض كرد آيا حق مادرم را اداء كردم؟ پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمود: نه، حتي يك نفس او را جبران نكردي.[22]

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. تفسير نمونه، حضرت آيت‌الله مكارم شيرازي، ج 21، ص 333.
2. تفسير نمونه، علامه طباطبائي، ج 13، ص 109.
3. ميزان‌الحكمه، محمدي‌ ري‌شهري، ج 10، ص 711.

پي نوشت ها:
[1] . مريم/ 14.
[2]. مريم/ 32.
[4] . نساء/ 32.
[5] . مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، چاپ چهاردهم، 1374، ج 6، ص 33.
[6] . ‌اسراء/ 24ـ23.
[7] . عروسي حريزي، نورالثقلين، بيروت، مؤسسة التاريخ العربي، چاپ اول، 1422 ه‍ ، ج 4، ص 167. ‌
[8] . تفسير نمونه، پيشين، ج 12، ص 83.
[9] . نورالثقلين، ‌پيشين.
[10] . همان.
[11] . همان.
[12] . طباطبايي، محمدحسين، الميزان، ترجمه سيدمحمدباقر موسوي همداني،‌ قم، انتشارات اسلامي، ج 13، ص 109.
[13] . لقمان/ 14.
[14] . كاشاني، فتح‌الله، منهج‌الصادقين، تهران،‌ انتشارات اسلاميه، چاپ پنجم، 1378، ج 5، ص 273.
[15] . مجلسي، محمدباقر، بحار، بيروت، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403 ه‍ ، ج 71، ص 46.
[16] . محمدي ري‌شهري، محمد ميزان‌الحكمه، مكتب الاعلام الاسلامي، چاپ اول، 1363، ج 10، ص 711.
[17] . بقره/ 83.
[18] . احقاف/ 15.
[19] . لقمان/ 14.
[20] . مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403 ه‍ ، ج 71، ص 49.
[21] . همان.
[22] . مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، چاپ چهاردهم، 1374، ج 21، ص 333.