چرا سوره ي توبه با « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» آغاز نشده است؟

درباره ي علت نيامدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در آغاز سوره ي توبه ميان مفسران اختلاف نظر وجود دارد.
1 – برخي حكمت آن را ارتباط سوره هاي انفال و توبه يا آن كه اين دو سوره را يك سوره دانسته و آن را دليل عدم ذكر « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» معرفي نموده اند.
كساني كه ارتباط ميان سوره ي انفال و توبه را دليل نيامدن «بسم الله» در آغاز سوره ي توبه مي دانند، به روايتي از امام صادق ـ عليه السلام ـ تمسك كرده اند كه مي فرمايد: «انفال و برائت يك سوره محسوب مي شوند»[1] و معتقدند: تناسب و ارتباط ميان اين دو سوره، از ارتباط ساير سوره ها با يك ديگر بيش تر است بلكه در بيش تر مسايل، گويي سوره ي توبه متمم سوره ي انفال است. چرا كه بيش تر مطالب اين دو سوره در اصول و فروع دين ، سنن الهي، شريعت و قانون، به ويژه قوانين جنگ و آن چه مربوط به آن است مانند آمادگي رزمي ، اسباب پيروزي و غيره از امور روحي ، مالي ،احكام معاهدات ، پيمان ها از نظر حفظ ، نقض به موقع آن ها و نيز احكام ولايت در جنگ ميان مؤمنان با يكديگر و كافران با هم و هم چنين ويژگي مؤمنان راستين ،كفرپيشگان ، منافقان و بيماردلان، آن چه در سوره ي انفال به طور اجمال مورد اشاره قرار گرفته در سوره ي توبه به تفصيل آمده است.[2]2- بعضي ديگر، دليل آن را عدم تناسب « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» ـ كه نشانه ي رحمت است ـ با اعلام برائت ـ كه نشانه ي غصب است ـ دانسته اند.
كساني كه اين دو را يك سوره نمي دانند و حكمت نيامدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در آغاز سوره ي توبه را عدم تناسب « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» با اعلام برائت دانسته اند، استناد نموده اند به روايتي از حضرت علي ـ عليه السلام ـ كه مي فرمايند: « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ  براي امان و رحمت است ولي سوره ي برائت براي برداشته شدن امان از شمشير نازل شده است.» [3] اين گروه عقيده دارند سوره ي توبه مستقل است و نيامدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در آغاز آن به خاطر لحن قهرآميز سوره نسبت به مشركان و اعلام تنفر از مشركان پيمان شكن است كه اين موضوع با « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» كه نشانه ي صلح و رحمت است سازگار نمي باشد.
3- بعضي از مفسّران كه اين دو سوره را يك سوره دانسته اند; علاوه بر وجود ارتباط معنوي، بين دو سوره محسوب شدن سوره ي انفال از سوره هاي هفت گانه ي طولاني (سبع طوال) در روايات[4] و به دنبال آن سوره هاي مئون (صد آيه)، در صورتي كه سوره ي انفال به تنهايي 75 آيه است ؛ تأييدي است بر اين كه دو سوره ي انفال و توبه، مجموعاً هفتمين سوره ي طولاني قرآن است; ضمن اين كه نيامدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در ميان دو سوره را تأييد ديگري بر يكي بودن اين دو سوره دانسته اند.[5]

نتيجه:
سوره ي توبه با اعلان جنگِ عمومي با مشركان و طردِ تمام پيمان هاي پوشالي آنان افتتاح گشته است و « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» حاملِ روح صلح و آرامش و هم زيستي مسالمت آميز است; به همين جهت سوره ي جنگ و نبرد و يا سوره ي قتال و پيكار با مشركين، با « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» آغاز نشده است.
ممكن است علت نيامدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در اول سوره ي توبه، مشابهت آن با سوره ي انفال باشد كه به سانِ بخشي از آن تلقي مي شود. سوره ي انفال بازگوكننده ي جهادِ مسلمين در جنگ بدر است و سوره ي توبه جهادِ مسلمين را در جنگ تبوك گزارش مي كند; پس داستان مندرج در سوره ي انفال ـ از لحاظ هدفِ كلي ، تشويقِ مسلمين به جهاد و برحذر داشتن آن ها از تخلف نسبت به اوامرِ خدا و رسول ـ همانند داستانِ موجود در سوره ي توبه است; از اين رو، سوره ي توبه همراه سوره ي انفال و به دنبال آن آمده است.[6]به نظر ما مي توان ميان دو موضوع جمع كرد و با توجه به روايت امام صادق -عليه السلام- و حضرت علي-عليه السلام- ، حكمت ترك « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در آغاز سوره ي توبه، ارتباط و تناسبِ ميان سوره ي انفال و توبه و هم چنين عدم تناسب « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» با اعلان جنگ با مشركان پيمان شكن بدانيم; زيرا در غير اين صورت، موضوع عدم تناسب « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» با اعلام برائت، به تنهايي با سوره هايي مانند كافرون، منافقون و مسد كه با « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» آغاز شده اند، نقض خواهد شد و از سوي ديگر، درست است كه سوره ي توبه با آيات برائت شروع شده است ،ولي متضمن موضوع توبه، محبت به پرهيزكاران، دادن چهار ماه مهلت به مشركان و … مي باشد كه نشان دهنده ي رحمت خداوند، حتّي  در حق دشمن مي باشد.
نتيجه آن كه ارتباط عميق ميان مطالب مطرح شده در سوره ي انفال و توبه و عدم تناسب « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» با آيات ده گانه ي برائت در آغاز سوره ي توبه مي تواند دليل ذكر نشدن « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» باشد.

پي نوشت ها:
[1]. طبرسي ، فضل بن علي ؛ مجمع البيان، ج 3، ص 6.
[2]. تفسير كاشف، ج 5، ص 255 به نقل از: عبده، محمد، تفسير المنار، ج 10، ص 148.
[3]. مجمع البيان، ج 3، ص 7.
[4]. ر.ك: تفسير ابن كثير، ج 1، ص 55; و تفسير طبري، ج 1، ص 34; و سيوطي: الدر المنثور، ج 1، ص 189 و ج 6 ص 101 و روض الجنان، ج 1، ص11 .
[5]. تفسير كاشف، ج 5، ص 255.
[6]. حجتي، سيد محمد باقر، اهداف و مقاصد سوره هاي قرآن كريم، ص 185.