بر اساس آیه‌ی «فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُّ»، آیا در فتنه‌ای که توسط سامری رخ داد، تمام قوم حضرت موسی(ع) گمراه شدند؟

اسمی که معنایش دلالت بر بیش از یک نفر دارد ولی برای این اسم، مفردی وجود نداشته باشد، آن‌را اسم جمع می‌نامند.[1] تفاوتی از لحاظ معنا بین جمع و اسم جمع نیست؛ بلکه تفاوت آنها فقط از لحاظ لفظی است. بدین معنا که جمع، مفرد دارد ولی اسم جمع، برای خود مفردی ندارد.[2]

اما این‌که آیا کلمه‌ی جمع یا اسم جمع دلالت بر استغراق(شمول همه افراد بدون استثنا) دارد یا خیر؛ باید گفت که چنین شمولی کلی برای جمع و اسم جمع ضرورت ندارد و می‌توان از آنها برای سخن‌گفتن از برخی مصادیق نیز بهره جست؛ از این‌رو است که اگر متکلم بخواهد به مخاطب بفهماند که منظور از واژه‌ی جمع مورد نظر، همه‌ی افراد است، معمولا از واژه‌های تأکیدی؛ مانند «کُل»، «اجمعون» و … استفاده می‌کند.

بنابر این، وقتی گفته می‌شود: «کَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلینَ»،[3] بدین معنا نیست که همه‌ی افراد قوم نوح(ع)، پیامبران خدا را تکذیب کردند. و یا اگر فرمود: «وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلاً إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ»،[4] بدین معنا نیست که همه‌ی افراد قوم پیامبر(ص) در مقابل بیان داستان حضرت مریم(س) واکنش منفی نشان دادند. اما اگر از ادوات تأکید استفاده شود، مانند: «فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ»،[5] این معنا ثابت می‌شود که حکم، شامل تمام افراد موضوع می‌شود و همه فرشتگان بدون استثنا به آدم(ع) سجده کردند.[6]

بر این اساس، نمی‌توان از آیه‌ی موجود در پرسش برداشت کرد که تمام قوم موسی(ع) در جریان فتنه‌ی سامری گمراه شده باشند.

[1]. ناظر الجیش، محمد بن یوسف، شرح التسهیل المسمی تمهید القواعد بشرح تسهیل الفوائد، ج 9، ص 4742، مصر، دار السلام، چاپ اول.

[2]. رضی الدین استر آبادی، محمد بن حسن، شرح شافیه ابن حاجب، ج 2، ص 201، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول.

[3]. شعراء، 105.

[4]. زخرف، 57.

[5]. حجر، 30.

[6]. برای آگاهی در مورد سامری، ر. ک: «نظر شیعه دربارۀ سامری»، 13296.