آیا جاهل مرکب و فردی که به نادانی خودش آگاهی ندارد تا آن‌را برطرف کند، در آموزه‌های دینی مورد نکوهش قرار گرفته است؟

در آموزه‌های دینی بعد از اشاره به انواع علم و جهل، به خطرناک بودن جهل مرکب اشاره شده است:

رسول خدا(ص) مردم را نسبت به علم و جهل به چند گروه تقسیم کرد:

1. کسی که می‌داند و می‌داند که می‌داند. او نسبت به چیزهایی که از وی می‌پرسند عالم و دانا است.
2. کسی که می‌داند و نمی‌داند که می‌داند. این فرد در خواب غفلت است، ولی باید وی را بیدار نمود.
3. کسی که نمی‌داند و می‌داند که نمی‌داند. این افراد طالب ارشاد و هدایت هستند و باید آنها را راهنمایی و تعلیم داد.
4. کسی که نمی‌داند و نمی‌داند که نمی‌داند. این فرد جاهل و نادان است و باید او را رها نمود.[1]

در برخی از کتب متأخر، روایتی مشابه از امام صادق‌(ع) نقل شده است که حضرت‌شان، جاهل مرکب را احمق معرفی نمود و باید از آنها دوری نمود.[2]

این گروه همان افرادی هستند که اندیشمندان اخلاق از آنها به جاهل مرکب تعبیر می‌کنند؛ زیرا مرکب از دو جهل و نادانی متوالی است. نادانی و ناآگاهی به این نادانی! لذا از بین‌بردن آن مشکل است. به گفته آن شاعر پارسی‌گو:

آنکس که نداند و بخواهد که بداند                                  جان و تن خود را ز جهالت برهاند
آنکس که نداند و نداند که نداند                                        در جهل مرکب ابد الدهر بماند.

انسان برای آن‌که از جهل مرکب بگریزد، باید برخی از آنچه بدان معتقد است را بر جمعی از عالمان دینی و دیگر افراد مورد اعتماد عرضه کند، اگر آنان عقاید او را تأیید نمودند، وی از این بیماری دور است؛ اما اگر او را تخطئه نمودند، مشخص می‌شود که به این بیماری مبتلا است و باید به دنبال معالجه‌ی آن برود.[3]

[1]. کراجکی، محمد بن علی، معدن الجواهر و ریاضة الخواطر، محقق، مصحح، حسینی، احمد، ص 41، تهران، المکتبة المرتضویة، چاپ دوم، 1353ش.

[2]. بحرانى اصفهانى، عبد الله بن نور الله‏، عوالم العلوم و المعارف(مستدرک سیدة النساء إلی الإمام الجواد)، محقق، مصحح، موحد ابطحى اصفهانى، محمد باقر، ج 20، قسم، 2، ص 772، قم، مؤسسة الإمام المهدی(عج)‏، چاپ اول، 1413ق.(این روایت در متن اصلی کتاب وجود نداشته، بلکه در مستدرکی که محقق کتاب بر آن افزوده نقل شده است).

[3]. «علم و جهل و تصور بسیط و مرکب»، 2249؛ «جهل بسیط و جهل مرکب»، 102584.