در فرازی از توحید مفضل می‌خوانیم که ابرهای آسمان، دشمن اژدهایی می‌باشند که در زیر زمین وجود دارد و آن اژدها وقتی آسمان ابری است، سرش را از زمین بیرون نمی‌آورد! آیا این شبیه افسانه نیست؟!

1. اگرچه توحید مفضل در بین علمای شیعه کتاب مشهوری است، اما برخی در انتساب آن به امام صادق‌(ع) تردید می‌کنند.[1]
2. حتی با پذیرش کلیت این کتاب و یا این حدیث، احتمال حذف و اضافه نیز در آنها وجود دارد؛ از این‌رو نمی‌توان با قطعیت گفت که از ابتدا تا انتهای کتاب و یا یک حدیث، سخنی تحریف‌نشده از امام صادق(ع) است.
3. با این وجود درصد بسیار بالایی از مطالب موجود در این کتاب با واقعیات منطبق بوده و جای هیچ‌گونه انتقادی ندارد؛ لذا وجود همین مقدار حکمت در آن کافی است تا ما از آن استفاده کنیم.

با توجه به این مقدمات، ابتدا ترجمه این فراز از روایت را آورده و سپس به نکاتی پیرامون آن اشاره می‌کنیم:

مفضل گفت: مولای من! در باره ابر و اژدها بگو!

امام فرمود: ابر (از جانب خداوند) مانند نگهبانی است که همواره به دنبال اژدها بوده و چون آهنربایی که آهن را به خود جذب می‌کند، هر کجا اژدها را بیابد او را به سمت خودش خواهد کشید! از این‌رو اژدها هیچ‌گاه سر خود را از زمین بیرون نمی‌آورد جز یک بار در سال و آن هم در اوج گرما، هنگامی که یک لکه ابر هم در آسمان نیست!

مفضل پرسید: چرا باید ابر در کمین اژدها باشد و اگر آن را دید، آن‌را بگیرد؟

امام(ع) فرمود: تا مردم را از شر آن خلاصى دهد.[2]

واژه‌ی «تنین» که در این روایت آمده در لغت عرب به نوعی از ماهی یا نهنگ دریایى که خطر آن از کوسه بیشتر است،[3] به مار بزرگ[4] یا اژدها،[5] به ستاره‌ای شبیه مار[6] و به مکانی در آسمان( یکى از برج‌هاى آسمانى)گفته می‌شود[7] که رنگ آن به صورت سفید بوده و در شش ماه از سال قابل رؤیت و دیدن نیست.[8]

بنابراین می‌توان گفت:

1. اگر مراد از آن، اژدها باشد، باید گفت اگرچه وجود آن از لحاظ علمی ثابت نشده، ولی افسانه بودن آن هم صد در صد تأیید شده نیست. با توجه به این‌که اژدها از معدود نشانه‌های اساطیری است که تقریبا در تمام فرهنگ‌ها و تمدن‌ها از آن یاد شده است.[9] شاید اژدها – مانند دایناسورها – سابقاً وجود داشته و بعدها منقرض شده باشد.
2. به هر حال اگر فرازهایی از یک روایت، در تعارض مسلّم با دانش قطعی (تأکید می‌کنیم دانش قطعی) روز باشد، نباید آن‌را پذیرفت و یا باید آن‌را ناظر به معنای مجازی دیگری دانست که با کنایه بیان شده است. به عنوان نمونه «تنین» در این فراز به معنای اژدها نبوده، بلکه مثلاً ناظر به موجود بسیار کوچک اما خطرناکی مانند ویروس‌ها باشد که با چشم غیر مسلح دیده نشده و در فضای ابری به هیچ وجه قدرت فعالیت ندارد و یا ناظر به واقعیتی دیگر باشد که شاید بعدها کشف شود.

از آن‌رو که مردم آن زمان توانایی مشاهده چنین موجودی را نداشته و بر این اساس باورش نیز برای آنان دشوار بود، امام از واژه چندمعنایی «تنین» که مردم به وجود برخی مصادیق آن باور داشتند استفاده نموده است.

والله العالم

[1]. ر. ک: «کتاب‌شناسی توحید مفضل»، 70828.

[2]. مفضل بن عمر، توحید المفضل، محقق، مصحح، مظفر، کاظم‏، داوری، ص 110، قم، چاپ سوم، بی‌تا.

[3]. ‏طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق، حسینی‏، سید احمد، کتابفروشی مرتضوی، ج 6، ص 221، تهران، چاپ سوم، 1375ش.

[4]. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، محقق، مصحح، مخزومی، مهدی، سامرائی، ابراهیم، ج 8، ص 108، قم، هجرت، چاپ دوم، 1410ق.

[5]. زمخشرى، محمود بن عمر، مقدمة الأدب‏، ص 76، تهران، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران‏، چاپ اول، 1386ش.

[6]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 13، ص 74، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.

[7]. همان، ص 75.

[8]. همان، 74.

[9]. ر. ک: ویکی پدیا