چند حدیث در میراث شیعی وجود داشت و چه مقدار آن به دست ما رسیده است؟

به چند دلیل هیچ‌گاه نمی‌توان در مورد تعداد احادیث شیعه‌ای که وجود داشته و تعدادی که به دست ما رسیده است، آمار دقیق و کارشناسی شده‌ای ارائه داد. از جمله:

1. ممکن است روایتی در دو طبقه شفاهاً نقل شده باشد و سپس راوی آخر بدون آن‌که آن‌را به سومی منتقل کند، فوت کرده باشد.[1]
2. ممکن است فردی چند روایت را در دفتری گردآوری کرده باشد و آن‌را در اختیار شاگردی سپرده باشد، اما آن دفتر مفقود یا معدوم شده باشد. همان‌گونه که کتابخانه بزرگ شیخ طوسی توسط مغولان به آتش کشیده شد و او مجبور شد به «نجف» مهاجرت کند، و در آن‌جا دوباره کتابخانه جدیدی بنا کند.[2]
3. اگرچه از میان کتاب‌های حدیثی شیعه چهار کتاب کافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب و استبصار شهرت یافته‌اند؛[3] اما ممکن است برخی از احادیث در کتاب‌های حدیثی دیگر پراکنده شده باشند که در این کتاب‌ها بیان نشده باشند.[4] لذا شیخ طوسی می‌نویسد: «من تضمین نمی‌کنم که نام تمام‌ کتاب‌ها را گردآوری کرده باشم؛ چرا که همه‌ی تصانیف اصحاب ما و اصول آنها – به جهت پراکندگی آنان در سرزمین‌‌ها – به ضبط در نمی‌آید».[5] و یا شیخ صدوق[6] نیز در مقدمه‌ی کتاب من لایحضره الفقیه،[7] می‌نویسد: «در این کتاب، نظر نداشتم هر آنچه برای من روایت کرده‌‏اند را بیاورم؛ بلکه منظورم آوردن آن دسته از روایاتى است که به آن فتوا می‌‌دهم و به صحّت صدور آن از معصومان یقین دارم و بدان حکم می‌‌کنم و اکنون اعتقادم چنین است که آنها حجت میان من و پروردگارم هستند».[8]
4. تقطیع در میان احادیث فراوان است؛ به این معنا که ممکن است چند حدیث که در واقع یک حدیث به شمار می‌آید، در ابواب مختلف و به صورت جداگانه ذکر شده باشند.
5. گاهی ممکن است که نقل یک حدیث با الفاظ متعددی صورت گرفته باشد. به عنوان نمونه حدیث مشهور ثقلین[9] به صورت‌‌های متعددی؛ مانند «إِنِّی تَارِک فِیکمْ أَمْرَینِ…»،[10] «إِنِّی‏ قَدْ تَرَکتُ‏ فِیکمُ‏ الثَّقَلَینِ…»،[11] «إِنِّی تَارِک فِیکمُ الثَّقَلَینِ الثَّقَلَ الْأَکبَرَ وَ الثَّقَلَ الْأَصْغَر…»،[12] «أَیهَا النَّاسُ إِنِّی‏ قَدْ تَرَکتُ‏ فِیکمْ‏ مَا إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا…»[13] بیان شده است.
6. تکرار احادیث در میان کتاب‌‌های روایی فراوان است.
7. گاهی ممکن است مبنا در شمارش متفاوت باشد؛ به این بیان که احادیثی وجود دارند که سند آنها متفاوت، اما محتو‌اشان یکسان است که در کتاب‌‌های حدیثی با عباراتی؛ مانند: مثله، شبهه ثبت شده است. ممکن است برخی این احادیث را با یک عدد شمارش کنند و برخی نیز هر کدام از آنها را جداگانه و به عنوان یک حدیث مستقل، به شمار آورند.
8. گاهی ممکن است برخی از احادیث در نسخه‌ای، به صورت ناقص آمده باشد؛ اما در نسخه دیگر به صورت کامل ذکر شده باشد.

با توجه به آنچه گفته شد نه تنها از تعداد احادیثی که در طول تاریخ در میراث شیعی وجود داشته نمی‌توان آمار دقیقی ارائه کرد، حتی در مورد تعداد دقیق روایات موجودی که امروزه در دسترس ما می‌باشد، هر آماری که ارائه شود، آماری نسبی است و به دلیل روایات مشابه لفظی و معنوی، روایات خاص و عام مطلق و من وجه و …. نمی‌توان آمار دقیقی داد.

[1]. «کاتبان حدیث شیعه در قرن اول»، 53153.

[2]. «زندگی‌نامه و شخصیت علمی شیخ طوسی »، 58639؛ «مبانی اندیشه ی سیاسی شیخ طوسی»، 1319؛ «شیخ طائفه»، 47174؛ «ابعاد حکومتی اندیشه ی سیاسی شیخ طوسی»، 1725.

[3]. «دلیل شهرت و اعتبار کتب اربعه»، 42350.

[4]. «جوامع حدیثی شیعه»، 4383؛ «منابع کلام قدیم شیعی»، 104239

[5]. طوسى، محمد بن حسن، فهرست یتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول، ص 4، قم، ستاره‏، چاپ اول، 1420ق‏.

[6]. «وثاقت شیخ صدوق»، 96234؛ «ویژگی‌ها و صفات ائمه اطهار(ع) از نظر شیخ صدوق»، 37360.

[7]. «ویژگی‌های کتاب من لایحضره الفقیه»، 26533.

[8]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 2 – 3، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.

[9]. «الفاظ حدیث ثقلین در منابع اهل سنت و شیعه»، 17344؛ «چرایی اهمیت حدیث ثقلین»، 34175؛ «معنای «عترت» در حدیث ثقلین»، 34140

[10]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 1، ص 294، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[11]. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد ص، محقق، مصحح، کوچه باغی، محسن بن عباسعلی،‏ ج 1، ص 414، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، 1404ق.

[12]. همان.

[13]. شیخ صدوق، خصال، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 2، ص 487، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1362ش.