چرا در تمام قرآن، از عبارت «تجری من تحتها الانهار» استفاده شده و تنها در یک آیه، حرف جر «مِن» وجود ندارد؟

در آیات متعددی از قرآن، پاداش کسانی که عمل صالح انجام می‌دهند را باغ‌هایی در بهشت معرفی می‌کند که نهرهایی در زیر درختان آن جریان دارد[1]:

1. «وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ …»؛[2] به کسانى که ایمان آورده‏‌اند و عمل صالح دارند، بشارت ده، که باغ‌‌هایى از بهشت براى آنها است، که نهرها از زیر درختانش جارى است.

2. «قُلْ أَ أُنَبِّئُکمْ بِخَیرٍ مِنْ ذلِکمْ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها …»؛[3] بگو: آیا شما را به بهتر از این [امور] خبر دهم؟ براى آنان‌که [در همه شئون زندگى‏] پرهیزکارى پیشه کرده‌‏اند، در نزد پروردگارشان بهشت‌‏هایى است که از زیرِ [درختانِ‏] آن نهرها جارى است، در آن‌جا جاودانه‌‏اند.

3. «أُولئِک جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها …»؛[4] آنها پاداششان آمرزش پروردگار، و بهشت‌‌هایى است که از زیر (درختان) آنها نهرها جارى است، جاودانه در آن می‌مانند.[5]

اما این پاداش در یکی از آیات به گونه دیگری بیان شده است و واژه «مِنْ» در آن به کار نرفته است: «… رَضِی اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهارُ … »؛[6] … خداوند از آنها خشنود و آنها (نیز) از او خشنود شدند، و باغ‌‌هایى از بهشت براى آنان فراهم ساخته که نهرها از زیر درختانش جریان دارد.

این آیه، تنها آیه‌‌ای از این نوع است که بدون حرف «مِنْ» آمده؛ لذا «تَحْتَهَا» را از لحاظ نحوی «ظرف» دانسته و آن‌را منصوب می‌خوانیم.[7] البته برخی از قراء مانند ابن کثیر، این آیه را نیز «مِنْ تَحْتِهَا» با حرف جر خوانده‌اند و گزارش شده است که در مصحف اهل مکه نیز این‌گونه نگاشته شده بود.[8] در هر دو صورت، معنا یکی است.[9] و این اختلاف لفظی را تنها می‌توان از باب تفنن در عبارت دانست که البته در زیبایی و تنوع کلام تأثیرگذار است.

با این وجود، برخی از مفسران، اندک اختلافی را میان دو عبارت «جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ» و «جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهارُ» اعلام کرده‌اند:

1. از آن‌جا که حرف «مِن» معنای ابتدائیت دارد، معنای «جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ» آن است که شروع جریان آب از زیر درختان است، اما معنای آیه ««جَنَّاتٌ تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهارُ» این است که آب از جای دیگری سرچشمه گرفته و از زیر درختان عبور می‌کند.[10]

2. وجود حرف «مِن» در کنار اسم ظرفی مانند «تحت» معنای تأکید را می‌رساند و در صورتی که جمله از حرف «من» خالی باشد، این تأکید را ندارد.[11]

3. در صورتی که عبارت بدون حرف «من» باشد، نشان از این است که منبع آب دور است، اما در صورتی که همراه با حرف «من» باشد، به معنای این است که چیزی نمی‌تواند مانع بین آب و آن درختان شود.[12]

البته نمی‌توان موارد یاد شده را به عنوان تفاوتی قطعی در نظر گرفت.

[1]. «نهرهای بهشت»، 53012؛ «ملال آور نبودن نعمت های بهشتی»، 1823؛ «توصیف بهشت با مادیات»، 6328.

[2]. بقره، 25.

[3]. آل عمران، 15.

[4]. آل عمران، 136.

[5]. هم‌چنین در سوره آل عمران، 195 و 198؛ نساء 13، 57، 122؛ مائده 12، 85، 119؛ توبه 72، 89 و … که 28 مرتبه تکرار شده است.

[6]. توبه، 100.

[7]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، تهرانی، شیخ آقا بزرگ، تحقیق، قصیرعاملی، احمد، ج 5، ص 287، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

[8]. همان.

[9]. همان.

[10]. ثعلبی نیشابوری، ابو اسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج 5، ص 86، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1422ق.

[11]. ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، ج 10، ص 193، بیروت، مؤسسه التاریخ‏، چاپ اول‏، بی‌تا.

[12].  شعراوی، شیخ متولی، تفسیر الشعراوی، ج 5، ص 2، بی‌تا، بی‌جا.