در روایات بسیاری هوی و هوس، دشمن عقل اعلام شده است، اما سخنی از امام علی(ع) وجود دارد که عکس این مطلب را فرموده و عقل را دشمن هوی و هوس می‌داند. دلیل این تفاوت چیست؟

روایتی از امام علی(ع) نقل شده است که؛ «العقل عدو الهوی»؛[1] عقل، دشمن هوی و هوس است.
این روایت هیچ منافاتی با روایات دیگر ندارد که در آنها هوی و هوس را دشمن عقل می‌دانند؛ زیرا اگر هوی و هوس دشمن عقل باشند، طبیعی است که عقل نیز دشمن هوی و هوس ‌باشد و به عبارتی دشمنی متقابل میان آنها وجود دارد.
توضیح این‌که؛
قدرت عقل آدمى در برابر طغیان غرایز او بسیار ناچیز است و اگر ایمانى قوى و اراده‌اى نیرومند پشتوانه عقل او نباشد، عقل به سادگى در برابر هواهاى نفسانى از جمله غریزه جنسى  و حس مال‌ و قدرت‌اندوزی و … به زانو در می‌آید و تسلیم می‌شود. چه بسا افرادى که در پرتو فروغ عقل خویش، عواقب و پیامدهاى زیانبار پیروى از هواى نفس را درک می‌کنند، ولى در عین حال در برابر خواهش شهوت چنان ضعیف‌اند که عمرى زندگى با اندوه و ندامت را به بهاى ساعتى هوسرانى می‌خرند. از این‌رو، عقل، هوی و هوس را دشمن می‌داند و به جهت تأثیری که در شناخت حقایق دارد، با او مبارزه می‌کند. تا شرایط عادى‏ است، عقل در کشور وجود حکومت می‌کند، امّا همین که طوفان شهوت به پا خاست، عقل، این دشمنی را درک می‌کند. اینجاست که امام على(ع) می‌فرماید: «چه بسا عقلى که در پیشگاه هوس اسیر است و هواى نفس بر آن حکومت می‌کند».[2]
برای آگاهی بیشتر نمایه‌های زیر را مطالعه کنید:
«پیروی از هوای نفس فاسد کننده عقل»، سؤال 58726
«رابطه حالت‌های نفسانی انسان با نیروی عقل و شهوت»، سؤال 31920
«عوامل لغزش عقل و اندیشه از نگاه قرآن»، سؤال 68925
«رابطه گناه با نفس انسان و تأثیر گناه در تضعیف قوای ادراکی»، سؤال 91519