نخست توجه به نکاتی لازم به نظر میرسد:
1. اصطلاح جمع قرآن گاه به حفظ و ضبط قرآن در سینهها اطلاق میشود، و گاه به کتابت و ثبت تمامى قرآن. اصطلاح اول به جمع در قلبها و سینهها اختصاص دارد؛ و اصطلاح دوم مخصوص جمع قرآن در قالب اوراق و نوشتههاست.
جمع قرآن به معناى کتابت در صدر اسلام در سه مرحله صورت پذیرفته است:
مرحله اول در زمان حیات پیامبر(ص)؛ مرحله دوم در دوره خلافت ابوبکر؛ و مرحله سوم در دوران خلافت عثمان. و تنها در مرحله اخیر بود که قرآنها نسخهبردارى و به سرزمینهاى اسلامى فرستاده شد.[1]
2. جمع و گردآورى قرآن مجید در زمان رسول خدا(ص) توسط عدهای انجام گرفته بود.[2] اما اینکه جریان نزول وحی همچنان ادامه داشت و نیز دلایل متعدد دیگرى موجب گشت که قرآن در زمان رسول خدا به صورت مجموعهاى مانند کتابی در یک جلد تدوین نگردد. از جمله، آن انگیزه و ضرورتى که در زمان ابوبکر موجب تدوین قرآن به صورت کتابى واحد شد، یا عثمان را بر آن داشت تا با نسخهبردارى از قرآن مصاحفى فراهم آورد، در زمان رسول خدا وجود نداشت. مسلمانان در آن زمان با مشکل چندانى مواجه نبودند؛ شمار قاریان فراوان بود و اسلام هنوز گسترش چندانى نیافته بود و فتنهها سربرنیاورده بودند و همچنان بر حفظ قرآن بیش از کتابت اعتماد میشد.[3]
پس از رحلت رسول خدا(ص) نیز عدهاى بدین کار اشتغال ورزیدند که در رأس آنها نام امام على(ع) قرار دارد؛[4] زیرا پس از رسول خدا(ص)، على(ع) ردا به دوش نگرفت تا اینکه قرآن را جمع کرد.[5] ولى قرآن تهیه شده توسط حضرتشان از سوی حکومت وقت مورد استقبال قرار نگرفت[6] و به هر انگیزهاى که بود[7] نخستین اقدام رسمى را در اینباره ابوبکر به عمل آورد.[8] اهلسنت از حضرت على(ع) چنین نقل کردهاند: «خداوند ابوبکر را رحمت کند. او نخستین کسى است که [قرآن را] میان دو جلد جمع کرد».[9]
به هر حال، ابوبکر برای تدوین و کتابت قرآن، اصلیترین شخصی را که برای این کار مأمور کرد، زید بن ثابت بود.[10]
ابن ابیداود روایتى نقل میکند که قسمتى از روش زید بن ثابت را در جمعآورى قرآن توضیح میدهد. او روایت میکند که ابوبکر به عمر بن خطاب و زید بن ثابت گفت: «بر در مسجد بنشینید، هرکس بر چیزى از کتاب خدا دو شاهد بیاورد، آنرا بنویسید».[11] طبق این روایت، دومین نفر برای تدوین قرآن، عمر بن خطاب بود.
همچنین ابن ابیداود روایت میکند که ابىّ بن کعب نیز در جمعآورى قرآن در خلافت ابوبکر مشارکت داشت.[12]
1. اصطلاح جمع قرآن گاه به حفظ و ضبط قرآن در سینهها اطلاق میشود، و گاه به کتابت و ثبت تمامى قرآن. اصطلاح اول به جمع در قلبها و سینهها اختصاص دارد؛ و اصطلاح دوم مخصوص جمع قرآن در قالب اوراق و نوشتههاست.
جمع قرآن به معناى کتابت در صدر اسلام در سه مرحله صورت پذیرفته است:
مرحله اول در زمان حیات پیامبر(ص)؛ مرحله دوم در دوره خلافت ابوبکر؛ و مرحله سوم در دوران خلافت عثمان. و تنها در مرحله اخیر بود که قرآنها نسخهبردارى و به سرزمینهاى اسلامى فرستاده شد.[1]
2. جمع و گردآورى قرآن مجید در زمان رسول خدا(ص) توسط عدهای انجام گرفته بود.[2] اما اینکه جریان نزول وحی همچنان ادامه داشت و نیز دلایل متعدد دیگرى موجب گشت که قرآن در زمان رسول خدا به صورت مجموعهاى مانند کتابی در یک جلد تدوین نگردد. از جمله، آن انگیزه و ضرورتى که در زمان ابوبکر موجب تدوین قرآن به صورت کتابى واحد شد، یا عثمان را بر آن داشت تا با نسخهبردارى از قرآن مصاحفى فراهم آورد، در زمان رسول خدا وجود نداشت. مسلمانان در آن زمان با مشکل چندانى مواجه نبودند؛ شمار قاریان فراوان بود و اسلام هنوز گسترش چندانى نیافته بود و فتنهها سربرنیاورده بودند و همچنان بر حفظ قرآن بیش از کتابت اعتماد میشد.[3]
پس از رحلت رسول خدا(ص) نیز عدهاى بدین کار اشتغال ورزیدند که در رأس آنها نام امام على(ع) قرار دارد؛[4] زیرا پس از رسول خدا(ص)، على(ع) ردا به دوش نگرفت تا اینکه قرآن را جمع کرد.[5] ولى قرآن تهیه شده توسط حضرتشان از سوی حکومت وقت مورد استقبال قرار نگرفت[6] و به هر انگیزهاى که بود[7] نخستین اقدام رسمى را در اینباره ابوبکر به عمل آورد.[8] اهلسنت از حضرت على(ع) چنین نقل کردهاند: «خداوند ابوبکر را رحمت کند. او نخستین کسى است که [قرآن را] میان دو جلد جمع کرد».[9]
به هر حال، ابوبکر برای تدوین و کتابت قرآن، اصلیترین شخصی را که برای این کار مأمور کرد، زید بن ثابت بود.[10]
ابن ابیداود روایتى نقل میکند که قسمتى از روش زید بن ثابت را در جمعآورى قرآن توضیح میدهد. او روایت میکند که ابوبکر به عمر بن خطاب و زید بن ثابت گفت: «بر در مسجد بنشینید، هرکس بر چیزى از کتاب خدا دو شاهد بیاورد، آنرا بنویسید».[11] طبق این روایت، دومین نفر برای تدوین قرآن، عمر بن خطاب بود.
همچنین ابن ابیداود روایت میکند که ابىّ بن کعب نیز در جمعآورى قرآن در خلافت ابوبکر مشارکت داشت.[12]