گزافه گویی در اسلام به چه معنا است؟

اصل واژه «گزاف»، به معنای انجام کاری یا گفتن سخنی از روی تخمین و گمان است. مُعَرّب این کلمه فارسی، واژه «جزاف» است که در زبان عربی به همین معنا به کار می‌رود. حرف اول این کلمه هم در عربی و هم در فارسی، هم با فتحه و هم ضمه و هم کسره خوانده می‌شود.[1] این واژه به معناهای مبالغه و اغراق[2] و نیز بیهوده و عبث[3] به کار می‌رود. معنای آن در عربی نیز با توجه به مورد کاربرد متفاوت است.  درباره باب سخن گفتن، به معنای بدون تأمل و ناسنجیده سخن گفتن، و در باب معامله، به معنای استفاده از تخمین و حدس به جای وزن کردن به کار می‌رود.[4]
1. گزاف در سخن: گزاف در سخن که به معنای سخن گفتن بدون علم و با گمان و حدس است، در آیه‌ای از قرآن افرادی که این روش را در پیش گرفته‌‌اند، با ملقب شدن به «خراص» نکوهش شده‌‌اند. [5]این افراد با سخنان بی‌پایه و دور از منطق، درباره قیامت، قضاوت می‌کنند.[6] افراد دیگری نیز همچون کسانی که برای خداوند شریک قائل شده‌‌اند.[7] نیز اشخاصی که قائل به جبر بوده و مشرک بودن خود و اجداد خود گناهانشان را به خدا نسبت می‌دهند و خود را آنها تبرئه می‌کنند، به گزافه گویی توصیف شده‌‌اند.[8]
2. گزاف در عمل: برخی از روایات، به گزاف در باب معامله اشاره کرده و آن‌را مذمت کرده است. نقل شده است که عده‌‌ای از مردم نزد پیامبر خدا(ص) شکایت کردند، از این‌که غذاهایشان به سرعت تمام می‌شود. حضرت پرسید: آیا برای فروش مواد غذایی از پیمانه استفاده می‌کنید یا بدون اندازه‌‌گیری معامله می‌کنید؟ آنها گفتند: بدون اندازه‌‌گیری و از روی جزاف این کار را انجام می‌دهیم. پیامبر(ص) فرمود: به جای این کار، وزن کنید که موجب زیاد شدن برکت می‌شود.[9]
طبق این روایت، گزافه در عمل نیز مورد تقبیح و نهی قرار گرفته و عاملی برای کاسته شدن برکت معرفی شده است.