شأن نزول و محتوای سوره الرحمن چیست؟

1. شأن نزول: مفسران قرآن کریم در علت و سبب نزول سوره الرحمن می‌گویند؛ چون قریش نام رحمان را کم شنیده بودند، هنگامی که آیه 60 سوره فرقان: «وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ»،[1] بر پیامبر نازل گردید، قریش گفتند (ما الرّحمن) یعنى این رحمان کیست و چیست؟ خداوند در مقابل این گفتار آنان سوره «الرّحمن» را نازل کرد.[2] البته در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده است: سوره الرّحمن از اوّل تا آخر آن در باره ما(اهل بیت) نازل شده است.[3]

2. علت نام‌گذاری: سوره الرحمن در مکه نازل شده و داراى 78 آیه است. از آن‌جا که این سوره بیانگر انواع نعمت‌ها و مواهب بزرگ الهى است، با نام مقدس «رحمان» که رمزى از رحمت واسعه او است آغاز مى‌‏شود؛ چرا که اگر صفت «رحمانیت» او نبود، این چنین خوان نعمت را براى دوست و دشمن نمى‌‏گستراند.

3. محتوا و مطالب: این سوره در مجموع بیانگر نعمت‌هاى مختلف «معنوى» و «مادى» خداوند است که بر بندگان خود ارزانى داشته، و آنها را غرق در آن ساخته است؛ لذا با نام مبارک رحمان که رحمت واسعه الهى را بازگو مى‌‏کند آغاز شده، و با جلال و اکرام خداوند به پایان رسید، و 31 بار جمله «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» که به وسیله آن از بندگانش اقرار بر نعمت‌هاى خود مى‏‌گیرد در آن ذکر شده است.

بنابر این، از یک نظر مجموع سوره یک بخش به هم پیوسته پیرامون نعمت‌هاى خداوند منان است، اما از نظر دیگر مى‌‏توان محتواى آن‌را به چند بخش تقسیم کرد:

3-1. بخش اول که مقدمه و آغاز سوره است، از نعمت‌هاى بزرگ خلقت، تعلیم و تربیت، حساب و میزان، وسائل رفاهى انسان، و غذاهاى روحى و جسمى او سخن مى‌‏گوید.

3-2. بخش دوم، توضیحى است بر چگونگى آفرینش انسان و جن.

3-3. قسمت دیگر، بیانگر نشانه‌‏ها و آیات خداوند در زمین و آسمان است.

3-4. بخش چهارم، از نعمت‌هاى دنیوى فراتر رفته، سخن از نعمت‌هاى جهان دیگر است که با دقت و ظرافت خاصى ریزه‌‏کاری‌هاى نعمت‌هاى بهشتى -اعم از باغ‌ها، چشمه‌‏ها، میوه‌‏ها، همسران زیبا و باوفا، و انواع لباس‌ها- توضیح داده شده است.

3-5. سرانجام در بخش پنجم این سوره، اشاره کوتاهى به سرنوشت مجرمان و قسمتى از مجازات‌هاى دردناک آنان آمده است.

گفتنی است؛ از آن‌جا که اساس سوره بر بیان رحمت الهى است. در این قسمت(مجازات مجرمان) توضیح زیادى داده نشده، اما بر عکس نعمت‌هاى بهشتى به صورت مشروح و گسترده آمده است.[4]