ماده از نظر روایات به چه معنا است؟

در پاسخ این سؤال چند نکته را باید یادآور شد:

1. در فلسفه بین «ماده» و «جسم» تفاوت وجود دارد.

2. کلمه «ماده» در فلسفه به دو معنا بکار می‌‌رود: یکی به معناى حامل استعداد شیء؛ دوم به معناى حامل فعلیت شیء. مثلًا گاهى مى‌‏گویند آب ماده است براى هوا؛ در این‌‌جا به معناى حامل استعداد هوا است. گاهى نیز کلمه «ماده» را به معناى حامل فعلیت شیء بکار مى‏‌برند؛ یعنى آنچه که الآن حامل فعلیت شیء است. مثلًا همین آب را در نظر بگیرید. خود آب مرکب است از صورتى و ماده‌‏اى. ماده‌‏اش آن است که قبل از این‌‌که آب تشکیل شود هم، وجود داشته، و صورتش آن فعلیتى است که الآن است، و هم‌‏اکنون این صورت آب با ماده خودش متحد است. هم‌‏اکنون همین ماده‌‏اى که در آب است، هم ماده آب است و هم ماده هوا. به این معنا ماده آب است که حامل فعلیت آب است، و به این معنا ماده هوا است که حامل استعداد هوا است.[1]

3. «جسم» در فلسفه عبارت است از: چیزی که قابل ابعاد سه‌گانه ‏است؛ به این معنا که ممکن است در داخل آن سه خط فرض کنیم که هر سه عمود بر یکدیگر و در یک نقطه تلاقى کرده باشند و زاویه‌‏هایى که از تلاقى این خطوط پیدا مى‌‏شود همه زاویه قائمه باشد، از این رو است که در تعریف جسم گفته‌‏اند: «جوهر یمکن ان یفرض فیه خطوط ثلثة متقاطعة على زوایا قوائم».[2]

4. با جست‌‌وجویی که ما در منابع روایی انجام داده‌‌ایم، «ماده» در روایات به معنای ریشه، منبع، مایه و بن مایه آمده است.[3] لذا از نگاه روایات ماده، اساس هر چیزی است.

در نتیجه ماده از نظر روایات می‌‌تواند با ماده فلسفی یکی باشد و تعارضی بین آن دو وجود ندارد، منتها نگاه‌‌ها فرق می‌‌کند مثلاً آب در هر دو نگاه ماده است؛ از منظر فلاسفه از آن حیث که حامل استعداد هوا است، یا از آن حیث که فعلیت دارد. همین آب در روایات نیز ماده خوانده می‌‌شود، امّا از آن جهت که منشأ و ریشۀ بسیاری از چیزها است.[4]