مقصود از خسران در اعمال چیست؟

خسران یا زیان‌کاری از موضوعاتی است که بارها در قرآن کریم مورد توجه قرار گرفته است، به گونه‌ای که ریشۀ «خسر» 65 بار با مشتقات مختلف در این کتاب مقدس آمده است.

همان‌گونه که زیان‌کاری در امور مادی نسبی است؛ هم افرادی که به طور کامل ورشکسته شده‌اند و هم افرادی که سود کمتری در کسب و کار خود به دست آورده‌اند، هر دو خود را زیان‌کار می‌پندارند، در امور معنوی نیز زیان‌کاری نسبی است. اولیای الاهی خود را ملامت و سرزنش می‌کنند که چرا با فراهم بودن شرایط، نتوانسته‌اند به سود و منفعت کامل دست یابند و از این لحاظ، خویشتن را زیان‌کار می‌بینند، اما افراد دیگری هستند که زیان آنان به مراتب بیشتر است و نه تنها سودی به دست نیاورده‌اند، بلکه ضررهای سنگینی نیز دامنگیرشان شده است.

در هر حال، قرآن کریم و روایات، مصادیق مختلفی را برای افراد زیان‌کار معرفی کرده است: «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرینَ أَعْمالاً . الَّذینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً …». [1]

این آیات در قرآن کریم، زیان‌کارترین افراد را اشخاصی معرفی می‌کند که عمل زشتی را انجام داده‌اند، اما گمان می‌کنند که رفتار نیکی انجام می‌دهند. شیطان با سوء استفاده از فطرت خیرخواهانۀ انسان‌ها، با وسوسه‌های خود، این پندار نادرست را در ذهن آنان شکل می‌دهد که رفتار نادرست خویش را زیبا ببینند.[2]

اما در مورد این‌که چرا آنان زیان‌کارترین افرادند، مفسران نکات زیبایی را مطرح کرده‌اند که ما بخشی از مطالب ارائه شده در یکی از تفاسیر[3] را در اختیارتان قرار می‌دهیم:

«در زندگى خود و دیگران بسیار دیده‏ایم که گاه انسان کار خلافى انجام مى‏دهد، در حالى که فکر مى‏کند که کار خوب و مهمى انجام داده است، این‌گونه جهل مرکب ممکن است یک لحظه و یا یک سال، و یا حتى یک عمر، ادامه یابد، و راستى بدبختى از این بزرگتر تصور نمى‏شود. و اگر مى‏بینیم قرآن چنین کسان را زیانکارترین مردم نام نهاده دلیلش روشن است براى اینکه کسانى که مرتکب گناهى مى‏شوند اما مى‏دانند خلافکارند غالبا حد و مرزى براى خلافکارى خود قرار مى‏دهند، و لا اقل چهار اسبه نمى‏تازند، و بسیار مى‏شود که به خود مى‏آیند و براى جبران آن به سراغ توبه و اعمال صالح مى‏روند، اما آنها که گنهکارند و در عین حال گناهشان را عبادت، و اعمال سوئشان را صالحات و کژى‏ها را درستى‏ها مى‏پندارند، نه تنها در صدد جبران نخواهند بود بلکه با شدت هر چه تمامتر به کار خود ادامه مى‏دهند، حتى تمام سرمایه‏هاى وجود خود را در این مسیر به کار مى‏گیرند….»

 در روایات اسلامى تفسیرهاى گوناگونى براى «اخسرین اعمالا» آمده است که هر یک از آنها اشاره به مصداق روشنى از این مفهوم وسیع است، بى آن‌که آن را محدود کند.

 در حدیثى از اصبغ بن نباته مى‏خوانیم که شخصى از امیر مؤمنان على(ع) از تفسیر این آیه سؤال کرد، امام فرمود: منظور یهود و نصارى هستند، اینها در آغاز بر حق بودند سپس بدعت‌هایى در دین خود گذاردند و در حالى که این بدعت‌ها آنها را به راه انحراف کشانید، گمان مى‏کردند کار نیکى انجام مى‏دهند…. در ادامه همان حدیث مى‏خوانیم که ایشان پس از ذکر گفتار فوق فرمود: خوارج نهروان نیز چندان از آنها فاصله نداشتند![4] در حدیث دیگر مخصوصاً اشاره به رهبان‌ها (مردان و زنان تارک دنیا) و گروه‏هاى بدعت‏گذار از مسلمانان شده است.[5]

اکنون این سؤال پیش مى‏آید که سرچشمه این حالت انحرافى خطرناک چیست؟

مسلما تعصب‌هاى شدید، غرورها، تکبر، خودمحورى، و حب ذات از مهم‌ترین عوامل پیدایش این گونه پندارهای غلط است.

گاه تملق و چاپلوسى دیگران، و زمانى در گوشه انزوا نشستن و تنها به قاضى رفتن، سبب پیدایش این حالت مى‏گردد، آن‌چنان که بجاى احساس شرمندگى و ننگ از این زشتی‌ها، احساس غرور و افتخار و مباهات مى‏کند.