رحمت در قرآن

خداوند متعال خود را در قرآن کریم با صفات زیادی به بندگان خویش معرفی فرموده است؛ صفاتی که هر کدام جلوه‎ای از جمال و جلال الهی را به نمایش میگذارد. صفت رحمت یکی از این صفات است که در بیش از 500 آیه از آن سخن به میان آمده است.

ابتدا سزاوار است تعریفی اجمالی از معنای رحمت ارائه دهیم. رحمت، نوعی رقت و حالت قلبی است که احسان و نیکی به شخص مورد دلسوزی را در پی داشته باشد. البته در تعبیرات قرآنی گاهی به دلسوزی بدون احسان رحمت گفته میشود؛ همانگونه که برخی اوقات احسان بدون حالت قلبی را نیز رحمت مینامند.

در قرآن کریم هر جا که رحمت خداوند متعال به بندگانش مطرح میشود، منظور احسان و تفضل و نیکی بدون حالت تأثر قلبی است؛ چرا که ذات مقدس او منزه از تأثرات قلبی و رقت دل و … است.1

اینک در کنار مائده آسمانی قرآن مینشینیم و با استفاده از آیت، با این صفت الهی بیشتر آشنا میشویم:

1. تعداد تکرار

واژه “الرحمن” در سراسر قرآن کریم 157 مرتبه، و واژگان الرحیم و رحیم و رحیما جمعاً 166 مرتبه تکرار شدهاند. در مواردی که در قرآن کریم این کلمات آمده، به عنوان صفت الهی است، مگر در یک مورد در آیه 128 سوره توبه که کلمه رحیم در وصف پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآلهوسلم آمده است.
در 4 مورد از خداوند طلب رحمت شده که سه مورد آن از طرف پیامبران و دیگری از سوی بندگان خالص الهی است. که عبارتند از: بقره/286، اعراف/151 و 155، مؤمنون/109.
در 4 جا هم خداوند متصف به «ارحم الراحمین»؛ اعراف/151، یوسف/64، یوسف/92 و انبیاء/83 و در یک مورد «خیر الراحمین» گردیده مؤمنون/118.

2. رحمت الهی در برخی آیت

پروردگار شما بخشنده و دارای رحمت است »وَرَبُّکَ الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ« کهف/58.
خداوند رحمت را بر خویش واجب فرموده است »کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ« انعام/12 و 52.
رحمت الهی واسع است و شامل هر چیزی میشود »وَرَحمَتِی وَسِعَت کُلَّ شَیء« اعراف/156.
رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است »إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ« اعراف/56.
ای کسانی که به خود ظلم کردهاید! هرگز از رحمت خدا ناامید نشوید »قُلْ یا عِبَادِی الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ« زمر/53.
از رحمت مایوس نمیشوند، مگر گمراهان »وَمَنْ یقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ« حجر/56.
حقیقتاً هیچ کسی نمیتواند مانع نزول رحمت الهی بر انسان شود و اگر خداوند رحمتی را از شخصی دریغ دارد، هیچ کس نمیتواند آن رحمت را بر وی فرود آورد »مَایفْتَحِاللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُمْسِکَ لَهَا وَمَایمْسِکْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ« فاطر/2.
بسیاری از انسانها اگر بعد از سختی و شدت، رحمتی بر آنان نازل شود، ظرفیت پذیرش آن را ندارند و مشرک میشوند و آن رحمت را از دیگری میدانند »وَإِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِیبِینَ إِلَیهِ ثُمَّ إِذَا أَذَاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً إِذَا فَرِیقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یشْرِکُونَ« روم/33.
اگر مردم مالک گنجینه‎ها و ذخیره‎های رحمت الهی بودند، باز هم از ترس فقر، آن را انفاق نمی‎کردند »قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ خَزَائِنَ رَحْمَةِ رَبِّی إِذاً لَأَمْسَکْتُمْ خَشْیةَ الْأِنْفَاقِ« اسراء/100.
ایا کسی غیر از خدا رحمت را تقسیم میکند؟ »أَهُمْ یقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ« زخرف/32.
برخی وقتی رحمتی از طرف خدا بر آنان نازل میشود، آن را حق مسلم خود و ازلی و دائمی میپندارند و قیامت را انکار میکنند و گمان میبرند در آخرت هم همین رحمت را خواهند داشت »وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ رَحْمَةً مِنَّا مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیقُولَنَّ هَذَا لِی وَمَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائِمَةً وَلَئِنْ رُجِعْتُ إِلَی رَبِّی إِنَّ لِی عِنْدَهُ لَلْحُسْنَی« فصلت/50.
رحمت پروردگارت از آنچه جمع میکنند، بهتر است »وَرَحْمَتُ رَبِّکَ خَیرٌ مِمَّایجْمَعُونَ« زخرف/32.
رحمت کردن به بندگان از فلسفههای خلقت »إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَلِذَلِکَ خَلَقَهُمْ« هود/119.
جز از طریق رحمت الهی، راهی برای رهایی از شر نفس اماره نیست »إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی« یوسف/53.
دوستی، علاقه و رحمت بین زن و شوهر از نشانههای خداوند است »وَمِنْ آیاتهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیهَا وَجَعَلَ بَینَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً« روم/21.
رویش گیاهان در فصل بهار از آثار رحمت الهی »فَانْظُرْ إِلَی آثَارِ رَحْمَتِ اللَّهِ کَیفَ یحْیی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا« روم/50.
ای کسانی که ایمان آورده‎اید! تقوای الهی پیشه کنید و به رسول او هم ایمان آورید تا خداوند دو بهره و نصیب از رحمتش را به شما کرامت ‎فرماید »یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ یؤْتِکُمْ کِفْلَینِ مِنْ رَحْمَتِهِ« حدید/28.

3.رحمت در میان مؤمنان

از خصوصیات اصحاب الیمین، سفارش به رحمت به یکدیگر است »… وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْمَیمَنَةِ« بلد/17ـ 18.
مؤمنان با دشمنان سخت و محکم، ولی با یکدیگر با رحمت برخورد میکنند »وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَیالْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَینَهُمْ« فتح/29.
از سر مهربانی، بال فروتنی بر آنان (پدر و مادر) بگستر »وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ« اسراء/24.

دعا برای مورد رحمت قرار گرفتن پدر و مادر از وظایف فرزندان است؛ چراکه در کودکی او را تربیت کردهاند »… وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیانِی صَغِیراً« اسراء/24.

نویسنده : حجت الله رحمانی

• 1. مفردات راغب اصفهانی، ذیل واژه رحم.