خود قرآن كريم مراحل نزول را توضيح مي دهد،آياتي كه به نزول قرآن اشاره كرده اند طبق ترتيب نزول اين چنين اند: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ» ما آنرا در شب قدر نازل كرديم.[1] در آيه ديگري خداوند اين شب قدر را توضيح مي دهد: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ» آنرا در شبي مبارك نازل كرديم.[2] در آيه اي ديگري توضيح بيشتري درباره اين شب داده، آنرا در شبي از شبهاي ماه رمضان معرفي مي كند: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآن» ماه رمضان ماهي است كه در آن قرآن نازل شده است.[3]
در اين آيات از نزول يكباره و دفعي قرآن سخن گفته شده، اما تاريخ و روايات بطور متواتر گفته اند كه نخستين آيه در سن چهل سالگي پيامبر(ص) نازل شد و پس از آن طي 23 سال تا 63 سالگي پيامبر اكرم(ص) ادامه يافته است. خود مردم نيز شاهد بوده اند كه در حالات و زمان هايي غير از شب و روز ماه رمضان آياتي بر پيامبر(ص) نازل مي شد. علاوه بر روايات و شواهد، قرآن نيز در جاي ديگري به نزول تدريجي اشاره كرده است: «وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُكْث وَ نَزَّلْناهُ تَنْزيلاً[4]» و قرآنى كه آياتش را از هم جدا كرديم، تا آن را با درنگ بر مردم بخوانى و آن را بتدريج نازل كرديم.[5]
در اين آيه خداوند مي فرمايد قرآن را به اين دليل آيه آيه و سوره و سوره و تدريجي نازل كرديم تا انسان ها معارف آنرا راحت تر درك كنند، تا به سرنوشت تورات دچار نشود، كه به خاطر اينكه يكباره نازل شد، يهود از قبول آن سر باز زد، و تا خدا كوه را بر سرشان معلق نكرد حاضر به قبول آن نشدند.[6]بيشك اگر مطالب به طور تدريجي براساس نيازها بر مردم نازل شود و براي هر مطلبي شاهد و مصداق عيني وجود داشته باشد، بسيار مؤثرتر است. در اينصورت مردم آهسته اما پيوسته زندگى فردى و اجتماعى خويش را با آن هماهنگ كرده و به مرحله كمال خويش مي رسند.[7]
حال نزول تدريجي قرآن در اين آيه با نزول دفعي قرآن در سه آيه اول چگونه قابل جمع است؟
اين سوال در زمان رسول خدا(ص) نيز مطرح شده بود. در رواياتي طرح اين سوالات از اصحاب پيامبر(ص) ديده مي شود. در جواب اين سوال ابتدا به ديدگاه علامه طباطبايي در اين باره مي پردازيم. ايشان معتقد است: حقيقت قرآن در ماه رمضان يكباره بر قلب پيغمبر خدا نازل شد(حقيقت قرآن غير از چيزي است كه به فهم عادى انسان در مى آيد.) و تفصيل آن(بصورت آيه آيه و سوره سوره) در طول مدت پيغمبرى آن حضرت(23سال) بتدريج نازل گرديد.[8] در واقع قرآن يكبار به صورت اجمالي و غير زماني بر پيامبر نازل شد(يعني روح قرآن يا حقيقت قرآن بر پيامبر نازل شد) كه اين نزول در شب قدر بوده و در آن زمان حضرت رسول(ص) هنوز به پيامبري مبعوث نشده بود. و بعد از آن نزول تدريجي قرآن بصورت آيه آيه آغاز شد و اين امر هم زمان با بعثت پيامبر در 27 رجب بود كه 23 سال ادامه يافت. يعني ابلاغ نبوت به پيامبر در شب قدر بوده كه حقيقت قرآن بر او نازل شد و اعلام رسالت در 27 رجب پيش آمده است.
برخي نيز معتقدند نزول قرآن در شب قدر، اشاره به آغاز وحي و نزول قرآن بوده است كه از آن زمان اين نزول به صورت تدريجي ادامه يافت. در نتيجه طبق اين ديدگاه اصلا قرآن نزول دفعي نداشته و از شب قدر نزول ندريجي قرآن آغاز شده است.[9]
اما ديدگاه اول مقبوليت بيشتري دارد. نظريات ديگري نيز در اين زمينه وجود دارد، اما در اينجا تنها به اين دو ديدگاه كه اصلي ترين ديدگاه ها در باب نزول قرآن هستند، اشاره شد.
پي نوشت:
[1] .قدر،1
[2] .دخان،3
[3] .بقره،185
[4] .اسراء،106
[5] . تاريخ قرآن، محمود راميار، انتشارات امير كبير، بي تا،ص: 185-184
[6]. ترجمه تفسير الميزان، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسين حوزه علميه قم،1374ش،ج13، ص: 306-305
[7].درسنامه علوم قرآنى، حسين جوان آراسته، بوستان كتاب قم،1380،ص: 93-90
[8] . ترجمه تفسير الميزان، ج2، ص: 21-20
[9] . تاريخ قرآن(راميار)، ص: 191-190