آيا كفر در قرآن تنها به معناي عدم اعتقاد به خدا بكار رفته يا معاني ديگري هم دارد؟

فردي از امام صادق عليه السلام مانند همين سوال را مي پرسد. او از امام مي خواهد كه معاني مختلف واژه كفر را در قرآن برايش بيان كند. امام در پاسخ چنين توضيح مي دهد:
«كفر در كتاب خدا پنج قسم است، اول كفر به معناي جحود، و جحود هم خود، دو نوع است، سوم كفر به معناي ترك دستورات الهى، چهارم كفر به معناي برائت، پنجم كفران نعمت.
1. كفر به معناي جحود(نوع اول):
اين قسم از كفر، جحود و انكار ربوبيت خدا است، و اين اعتقاد كسى است كه مي گويد: نه ربى هست، و نه بهشتى، و نه دوزخى، و صاحبان اين عقيده دو صنف از زنادقه هستند، كه به آنها دهرى هم مى‏ گويند، همان كساني كه قرآن كلامشان را حكايت كرده كه گفته ‏اند: «وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ» جز روزگار كسى ما را نمى‏ ميراند.[1] و نيز فرموده: «إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ» كسانى كه كافر شدند بر ايشان يكسان است، چه انذارشان كنى، و چه نكنى ايمان نمى ‏آورند.[2] يعنى بدين توحيد ايمان نمى‏ آورند، اين يكى از وجوه كفر است.
2. كفر به معناي جحود(نوع دوم):
وجه دوم از جحود، جحود بر معرفت است، و آن اين است كه كسى با اينكه حق را شناخته، و برايش ثابت شده، انكار كند، كه خداى عز و جل در باره‏ شان فرموده: «وَ جَحَدُوا بِها، وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ، ظُلْماً وَ عُلُوًّا» دين خدا را انكار كردند، با اينكه در دل به حقانيت آن يقين داشتند، ولى چون ظالم، و سركش بودند، زير بار آن نرفتند.[3] 3. كفر به معناي كفران نعمت:
درباره اين معني از كفر خداى سبحان از سليمان حكايت كرده كه گفت: «هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّي، لِيَبْلُوَنِي، أَ أَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَ مَنْ شَكَرَ، فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ، وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ» اين از فضل پروردگارم است، تا مرا بيازمايد، آيا شكر مى‏ گزارم يا كفران مى‏ كنم و كسى كه شكر گزارد، به نفع خود شكر كرده و كسى كه كفران كند خدا بى نياز و كريم است.[4] و نيز فرموده: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ، وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِي لَشَدِيدٌ» اگر شكر بگذاريد نعمت را برايتان زياده كنم، و اگر كفر بورزيد، بدرستى عذابم شديد است.[5] 4. كفر به معناي ترك دستورات خداى عز و جل:
درباره اين وجه معنايي واژه كفر در قرآن چنين آمده است: «وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَكُمْ لا تَسْفِكُونَ دِماءَكُمْ، وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ، ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ، وَ تُخْرِجُونَ فَرِيقاً مِنْكُمْ، مِنْ دِيارِهِمْ، تَظاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ، وَ إِنْ يَأْتُوكُمْ أُسارى‏، تُفادُوهُمْ، وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْراجُهُم أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتابِ و تَكفُرونَ بِبَعضِ» و چون پيمان از شما گرفتيم، كه خون يكديگر مريزيد، و يكديگر را از ديارتان بيرون مكنيد، شما هم بر اين پيمان اقرار كرديد، و شهادت داديد، آن گاه همين شما يكديگر را كشتيد، و از وطن بيرون كرديد، و بر دشمنى آنان و جنايتكارى پشت به پشت هم داديد، و چون اسيرتان مي شدند، فديه مى‏ گرفتيد، با اينكه فديه گرفتن و بيرون راندن بر شما حرام بود، آيا به بعضى احكام كتاب ايمان مى ‏آوريد، و به بعضى كفر مى‏ ورزيد(يعنى عمل نمى ‏كنيد)؟[6] پس در اين آيه منظور از كفر، ترك دستورات خداى عزوجل مي باشد، چون نسبت ايمان هم به ايشان داده، هر چند كه اين ايمان را از ايشان قبول نكرده، و سودمند به حالشان ندانسته، و فرموده: «فَما جَزاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا، وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يُرَدُّونَ إِلى‏ أَشَدِّ الْعَذابِ، وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ» پس چيست جزاى هر كه از شما چنين كند، بجز خوارى در زندگى دنيا، و روز قيامت بسوى شديدترين عذاب بر مى‏ گردند، و خدا از آنچه مى ‏كنيد غافل نيست.[7] 5. كفر به معناي برائت
خداى عز و جل در باره‏ اين معنا از كفر از ابراهيم خليل (ع) حكايت كرده، كه گفت: «كَفَرْنا بِكُمْ، وَ بَدا بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ» از شما بيزاريم، و ميان ما و شما دشمنى و خشم آغاز شد، و دست از دشمنى برنمي داريم، تا آنكه به خداى يگانه ايمان بياوريد.[8] كه در اين آيه كفر به معناى بيزارى آمده، و نيز از ابليس حكايت مى‏ كند، كه از دوستان انسى خود در روز قيامت بيزارى جسته، مي گويد: «إِنِّي كَفَرْتُ بِما أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ» من از اينكه شما مرا در دنيا شريك قرار داديد بيزارم[9].»[10] بنابراين نمي توان كفر را تنها به معناي عدم اعتقاد به خدا دانست؛ بلكه در قرآن كريم در پنج معناي مختلف بكار رفته است.
پي نوشت:
[1] .جاثيه،24
[2] . بقره،6
[3] .نمل،14
[4] .نمل،40
[5] .ابراهيم،7
[6] .بقره،84-85
[7] .بقره، 85
[8] .ممتحنه،4
[9] .ابراهيم،22
[10] . ترجمه تفسير الميزان، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسين حوزه علميه قم، 1374، ج‏1، ص: 85-83