استفاده از كنايه و مجاز در قرآن

مجاز عبارت است از استعمال لفظ در خلاف معناى مفهوم و متعارف در عرف. البته  با استفاده از قرينه‏ اى كه نشان دهد اين خلاف استعمال به علتي بوده است. مثلا كسى بگويد: شيرى ديدم كه مشغول تيراندازى بود، و منظورش از لفظ شير، شير درنده و حيوان بيابانى نباشد؛ بلكه مرد شجاع بوده باشد كه از او به سبب شجاعتش تعبير به شير كرده است؛ و قرينه ‏اى هم در گفتار خود براى اين استعمال ذكر كرده است و آن عنوان تير انداختن است. اينگونه استعمال كاملا صحيح است و حتي از جهت بلاغت و رسانيدن معنى و مراد متكلّم بليغ ‏تر است. اينگونه استعمال را استعمال مجازى گويند. استعمال لفظ مجازى اختصاص به زبان عربي ندارد؛ در تمام زبان‏ها هست. تنها مي توان گفت استعمال مجاز در زبان هايي كه دائره لغت و اشتقاق و فصاحت و بلاغتشان همچون عربي قوى‏ است، بيشتر است. اما هيچيك از زبان‏هاى دنيا از جهت گسترش لغت و مصادر اشتقاق، و از جهت لطف قريحه سخن، و فصاحت تامّ و بلاغت كامل، و انواع شعر بالبداهه سرودن و استفاده زيبا از ايجاز و اختصار ، به قدرت زبان عربي نيست
اينكه نويسنده مطلب و مقصود خود را بصورت الفاظ گوناگوني از حقيقت و مجاز و تمثيل و تشبيه و استعاره  بيان كند، دليل بر كمال و قوّت زبان است، جمله:«إنّ من البيان لسحرا» دلالت بر اين نكته دارد. يعني بعضى از انواع سخن چنان در رساندن معنى و تسخير افهام مخاطبان، با فنون بلاغت و استعمال مجازات و انواع استعارات مؤثّر است كه مى ‏توان آنها را از اقسام سحر ناميد.
همين لطافت و عظمت نكته‏ هاى استعاره ‏اى و مجازى قرآن بود كه عبد الله بن مقفّع ايرانى- كه در لغت عرب چنان استاد و چيره دست شده بود كه در آن زمان از جهت گسترش علم و اطّلاع بر ادبيّات عرب براى وى نظيرى را نمى ‏توان يافت- را از معارضه و مقابله با قرآن به كنار زد، و بر خاك مذلّت و سرافكندگى فرو نشاند. وى با چند تن از يارانش كه در صدد معارضه با قرآن بر آمدند، پس از مرور به آيات قرآن چون به اين آيات مرورشان افتاد: «وَ قِيلَ يا أَرْضُ ابْلَعِي ماءَكِ وَ يا سَماءُ أَقْلِعِي وَ غِيضَ الْماءُ وَ قُضِيَ الْأَمْرُ وَ اسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ وَ قِيلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ»[1]. با خود گفتند: اين كلام به سخن انسان نمى ‏ماند؛ و از قصد و انديشه خود برگشتند.
معلوم است كه همين نكات دقيق و استعمال الفاظ كنائى و مجازى و استعاره ‏اى است كه آنطور در افقى بلند و مكانى عالى قرار دارد كه افهام و انظار را عاجز و از مقابله ‏اش زبون مى‏ سازد. تا امروز يك هزار و چهار صد سال از آوردن قرآن مى‏ گذرد و اين كتاب در دست بشر است، و دائما فرياد بر مى‏ آورد كه: همانند من بياوريد! دشمنان اسلام بجاى آنكه به آسانى و بدون زحمت و رنج، بروند در خانه‏ هاى سرپوشيده و محفوظ، و در دانشگاه هاى آسمان خراش، و در معبدهاى ضدّ اسلام به نام كنيسا و كليسا بنشينند؛ و يهوديان تلمود خوانده، و نصاراى مدافع از آئين مسيحيّت همه و همه با هم جمع شوند و در درازاى مدّت صد سال و يا دويست سال و يا هزار سال يك قرآنى مانند قرآن و يا سوره ‏اى مانند سوره قرآن را بياورند؛ اين كار آسان و سهل را نكردند و متوسّل به جنگ و كشتار و نهب و غارت مسلمين شده ‏اند و مى ‏شوند. اينها چرا راه آسان را نمى ‏پيمايند؟! چرا كه به گفته خود قرآن كريم آنها هرگز نخواهند توانست مثل قرآن را بياورند. بنابراين قرآن معجزه است؛ امروز هم معجزه است، فردا هم معجزه است.اين قرآن معجزه با اين وصف، سراپا مشحون و مملوّ از مجازات است.
حال چرا استعمال جملات مجازى جائز است؟
براى آنكه از استعمال كلمه حقيقى بهتر مطلب را مي رساند، و به همين جهت است كه گفته‏ اند: «الكناية أبلغ من التّصريح، و المجاز أبلغ من الحقيقة، و الاستعارة أبلغ من التّشبيه» «كنايه در رسانيدن مراد بليغ ‏تر است از تصريح، و كلمه مجازى بليغ‏ تر است از كلمه حقيقى، و كلمه استعارى بليغ‏ تر است از كلمه‏ اى كه با ادوات‏ تشبيه مراد را برساند.» اما از آنجا كه هر كلام مجازي قرينه اي همراه خود دارد كه نشان مي دهد مجاز است و نه واقعيت؛ مانند همان مثال «شير تيراندازي كرد» بنابراين انسان متوجه غير حقيقي بودن و ادبي بودن جمله مي شود و در نتيجه دچار خطا نمي شود، فقط كافيست كمي با قواعد ادبي زبان مربوطه آشنا باشد تا نه تنها به خطا نرود، بلكه آن كلام بيش از گذشته بر او اثر گذار بوده و از آن لذت ببرد.[2]

پي نوشت:
[1] . و گفته شد: «اى زمين، آبت را فرو بر! و اى آسمان، خوددارى كن! و آب فرو نشست و كار پايان يافت و (كشتى) بر (دامنه كوه) جودى، پهلو گرفت و (در اين هنگام،) گفته شد:» دور باد قوم ستمگر (از سعادت و نجات و رحمت خدا!)». هود،44
[2] . نور ملكوت قرآن، سيد محمد حسين حسينى تهرانى‏، انتشارات نور ملكوت قرآن‏، مشهد،1421،ص330-342