منظور از علم اليقين، حق اليقين و عين اليقين در قرآن چيست؟

واژه  يقين و مشتقات آن 28 بار در قرآن بكار رفته است. كه هشت كاربرد آن بصورت كلمه يقين است. واژه يقين به معناي از بين رفتن شك است.[1] بنابراين وقتي مي گوييم كسي داراي يقين است كه قبلا دچار شك شده باشد. موقن كسي است كه پس از سرگرداني شك به علم و آگاهي برسد. به همين دليل است كه شك را هميشه مقابل يقين بكار مي برند، نه مقابل علم. زيرا به كسي كه بدون سابقه شك به آگاهي برسد عالم مي گويند نه موقن.
در قرآن كريم سه اصطلاح در ارتباط با يقين بكار رفته است كه نشان دهنده مراتب يقين است. قرآن از علم اليقين، عين اليقين و حق اليقين سخن گفته است. مفسران در بيان تفاوت اين سه مرتبه از يقين چنين گفته اند:
علم اليقين، علمي است كه از روي براهين عقلي پديد آمده باشد، بطوري كه احتمال خلاف در آن نباشد. مانند اينكه انسان از دود پي به وجود آتش ببرد. و اين مرتبه اول يقين است
عين اليقين، يقيني است كه از روي مشاهده و وجدان پديد مي آيد و نسبت آن با علم اليقين مثل ديدن است به شنيدن. در مثال بالا مانند ديدن خود آتش است.
حق اليقين، امري است حقيقي و عيني و صرفا يك يقين ذهني يا نفساني نيست كه خطا در آن راه داشته باشد. در مثال مذكور مانند اين است كه انسان در آتش بسوزد و سوزش آن را لمس كند.[2] در سوره تكاثر به دو مرتبه اول يقين اشاره شده است:
«كلاََّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ، لَترََوُنَّ الجَْحِيمَ، ثُمَّ لَترََوُنهََّا عَينْ‏َ الْيَقِين.»[3] چنان نيست كه شما خيال مى‏ كنيد اگر شما علم اليقين (به آخرت) داشتيد، قطعاً جهنّم را خواهيد ديد! سپس آن را به عين اليقين خواهيد ديد.
چنان چه مي بينيم در اين آيه ابتدا به علم اليقين اشاره شده، كه اگر انسان ها علم اليقين داشتتند با چشم بصيرت مي توانستند حقايق را در همين دنيا مشاهده كنند و جهنم را ببينند. و در آيه بعد به علم اليقين اشاره كرده كه گفتيم مانند ديدن خود آتش است كه در اينجا منظور ديدن جهنم در قيامت است.[4] مرتبه آخر يقين كه گفتيم اتحاد با حقيقت است، در آيه 51 سوره حاقه آمده است:
«وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْيَقِين» و آن(قرآن) يقين خالص است!
در اين آيه قرآن حق اليقين دانسته است، يعني مرتبه آخر يقين است كه هيچ شكي در آن نيست. يعني قرآن يقيني است خالص؛ با اينحال كوردلان آنرا انكار مي كنند. «ذَالِكَ الْكِتَبُ لَا رَيْبَ  فِيهِ  هُدًى لِّلْمُتَّقِين[5]»

پي نوشت:
[1] . كتاب العين، فراهيدى خليل بن احمد، انتشارات هجرت،قم،1410،ج‏5، ص: 220؛ التحقيق في كلمات القرآن الكريم،مصطفوى حسن،بنگاه ترجمه و نشر كتاب،تهران،1360، ج‏14، ص: 262
[2]. تفسير نمونه،  دار الكتب الإسلامية،تهران،1374،ج‏27، ص: 280             
[3] .تكاثر،5-7
[4] . الميزان في تفسير القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسين حوزه علميه، قم،1417، ج‏20، ص: 352
[5] . آن كتاب با عظمتى است كه شك در آن راه ندارد و مايه هدايت پرهيزكاران است.بقره،2