آثار الوزرا (کتاب)

آثارُ الوُزَراء، کتابی تاریخی به زبان فارسی نوشته سیف‌الدین حاجی بن نظام عقیلی از نویسندگان و دبیران دربار تیموریان در قرن نهم قمری (پانزدهم میلادی) که به معرفی آثار و بیان اخبار مربوط به وزرای دوره خلفای راشدین، بنی امیه، بنی عباس، آل بویه تا دوران وزارت خواجه قوام‌الدین، وزیر دربار سلطان حسین بایقرا می‌پردازد.

تاریخ تالیف

حاجی بن نظام عقیلی، این کتاب را بین سال‌های ۸۷۵ و ۸۹۲ق (۱۴۷۰ و ۱۴۸۷م) به نام و برای خواجه قوام‌الدین نظام‌الملک خوافی نوشته است. خواجه قوام‌الدین نظام‌الملک خوافی، از بزرگان دربار سلطان حسین بایقرا (۸۴۲ ـ۹۱۱ق/۱۴۳۸ـ ۱۵۰۵م) بوده که پس از سال‌ها تصدی مناصب مهم دیوانی و وزارت، در ۹۰۳ق/۱۴۹۸م به قتل رسید.^[۱]

سوانح زندگی مؤلف

چنانکه از محتویات کتاب برمی آید، نویسنده از اوایل جوانی وارد کار دیوانی شده و تا ۴۰ سالگی در آن مانده است. وی در این مدت، از کتاب‌های تاریخی و مکاتبات پادشاهان و پیران و بزرگان و دانشمندان و وزیران، مطالبی برگزیده بود و برای تالیف کتابی آماده کرده بود. خواجه قوام‌الدین، فرمان به آوردن مجموعه سیف‌الدین عقیلی داد، ولی چون مطالب مذکور شامل سره و ناسره بود، نویسنده تصمیم گرفت آنها را بپیراید و کتابی در شرح زندگی وزیران بنویسد.

منابعی که مؤلف از آنها استفاده برده

در این کتاب، مطالب مهمی از اسنادی آمده است که اصل آنها از میان رفته است؛ مانند مقامات ابونصر مشکان و مجلدات گمشده تاریخ بیهقی که جز در این کتاب نمی‌توان بدان دسترسی یافت. پیداست که نویسنده در قرن ۹ق/۱۵م به همه آثار یاد شده دسترسی داشته است. با این همه، او بیشترین برداشت را از نسائم الاسحار کرده و در بسیاری موارد نوشته‌های آن را بی کم و کاست به نام خود آورده است.

انشای آثار الوزراء

انشای آثار الوزراء به دلیل اقتباس نویسنده آن از کتاب‌های گوناگون، دارای سبک‌های مختلف است: گاه سادگی و آراستگی و بلاغت شگفت‌انگیز ابوالفضل بیهقی و استادش بونصر مشکان، خواننده را به شگفتی وامی‌دارد و گاه سجع‌ها و موازنه‌ها و صناعت‌های جامع‌التواریخ از نظر می‌گذرد. گاه نیز انشای آن به سبک رایج و معمول روزگار نویسنده نزدیک می‌شود و سست و ناهموار و ناپخته می‌شود.^[۲]

محتوای کتاب

آثار الوزراء دارای ۲ بخش است؛ بخش اول در ذکر آثار و اخبار وزرای سابق، و در ۱۲ فصل است: وزرای پادشاهان گذشته، وزرای خلفای راشدین [مؤلف، مشاوران این خلفا را وزیر خوانده است]، وزرای بنی امیه، وزرای بنی عباس، وزرای آل سامان، وزرای غزنویان، وزرای آل بویه، وزرای سلجوقیان، وزرای خوارزمشاهیان، وزرای چنگیزخان و اولاد و احفاد او، وزرای آل مظفر و پادشاهان غور، وزرای امیر تیمور گورکانی و فرزندان وی.

بخش دوم، در ذکر آثار و اوضاع خواجه قوام‌الدین است که نویسنده، او را «آصف زمان» می‌خواند. این بخش، ۴ باب دارد: اخلاق وی و برتری او بر همه وزیران جهان، کارهای او پیش از وزارت، زمان وزارت، عنایات پادشاه اسلام به وی.

دلیل شیعی بودن مؤلف

ستایش‌های بلیغ نویسنده از امیرالمؤمنین (ع) و امامان پس از او، می‌تواند دلیلی بر شیعه بودن وی باشد.

نسخه های موجوداز کتاب

از کتاب آثار الوزراء هشت نسخه موجود است:

تصحیح کتاب

این کتاب را میرجلال‌الدین حسینی محدث ارموی (۱۲۸۴ـ۱۳۵۸ش) از روی نسخه خطی مجلس شورا به شیوه‌‌ای علمی و انتقادی تصحیح کرده و در سال ۱۳۴۷ش در تهران منتشر ساخته است. مصحح در ویرایش این کتاب، به تصحیح اشتباهات مؤلف از روی اسناد اصلی،‌ تعیین کاست و فزودها، معنی کردن اصطلاحات و واژه‌های دشوار، مشخص کردن موارد مأخوذ از مآخذ اصلی و تنظیم فهرست اعلام گسترده پرداخته است.

پانویس

منابع

• افشار، ایرج، «یادداشت»، راهنمای کتاب، س ۲، شم‍ ۳ (آذر ۱۳۳۸ش)، ص۴۱۳ـ۴۱۴.
• خواندمیر، غیاث‌الدین، دستورالوزراء، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۵۵ش.
• عقیلی، سیف‌الدین،‌ آثار الوزراء، به کوشش جلال‌الدین حسینی ارموی، دانشگاه تهران، ۱۳۴۷ش، جم‍.
• محجوب، محمدجعفر، «آثار الوزراء»، سخن، س ۱۰، شم‍ ۸ (آبان ۱۳۴۸ش)، ص۸۹۵ـ۹۰۳.
• محقق، مهدی، «آثار الوزراء»، راهنمای کتاب، ۲، شم‍ ۳ (آذر ۱۳۳۸ش)، ص۴۱۰، ۴۱۳.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دايرةالمعارف بزرگ اسلامی