آثار تدوین شده در زمینه ساختار هندسی سورهها
در اینجا از تفاسیری که قبل از تفسیر هر سوره به تعیین غرض اصلی آن همت گماشتهاند و تلاش کردهاند آیات را بدان مرتبط نمایند، یاد میشود.
تفاسیر:
1. برهان الدین ابن الحسن ابراهیم البقاعی (م ۱۸۸۵ ق)؛ نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور؛ نخستین تفسیری است که ارتباط آیات را از منظر غرض واحد در هر سوره بررسی کرده است. وی ابتدای هر سوره غرض آن را با استناد به آیات پایانی سوره قبل و نام سوره مشخص میکند و سپس آیات را به این غرض مرتبط مینماید.
۲. محمد علی الصابونی؛ تفسیر صفوة التفاسیر؛ چاپ 1406 ه ق؛ در این تفسیر اغراض و محورهای اصلی هر سوره مشروحا معرفی شده است.
٣. سیدمحمد حسین فضل الله؛ تفسیر من وحی القرآن؛ تحت عنوان «فی اجواء السورة» اغراض سوره را مطرح میکند.
4. علامه محمدحسین طباطبایی؛ تفسیر گرانقدر المیزان؛ تحت عنوان «بیان» غرض سوره را مطرح کرده و در تفسیر آیات نیز از آن استفاده شایانی میکند.
5. محمد جواد نجفی؛ تفسیر آسان؛ در ابتدای هر سوره بخشی به اهداف و محتوای سوره اختصاص داده است.
6. سید محمد الحسینی همدانی؛ انوار درخشان؛ تلاش نموده است که آیات را براساس یک محور خاص به هم متصل کند اما به غرض سوره یا محور اصلی تصریح نکرده است.
۷. سید محمد الحسینی الشیرازی؛ تقریب القرآن الى الاذهان؛ در ابتدای هر سوره با تکیه به تناسب سورهها و مکی و مدنی بودن آن به غرض سوره اشاره کرده است.
۸ سید محمدباقر حجتی، عبدالکریم بی آزار شیرازی، تفسیر کاشف؛ این تفسیر به شکل ابتکاری و نوینی نمودار محتوایی سورهها را براساس نظریه ساختار هندسی ترسیم کرده است و روابط آیات را به طور کامل نشان داده است.
۹. میثاق در قرآن؛ در این کتاب فقط تفسیر سوره بقره براساس نظریه ساختار هندسی بیان شده است و غرض اصلی سوره را میثاق میداند.
۱۰. سید علی اکبر قرشی، احسن الحدیث؛ در ابتدای هر سوره غرض سوره را مطرح کرده و بیشتر به نظرات علامه طباطبایی گرایش دارد.
۱۱. یعسوب الدین رستگار الجویباری؛ تفسیر البصائر؛ تفسیر بسیار مفصلی است که در ابتدای هر سوره فصلی تحت عنوان «الغرض» باز نموده و درباره غرض اصلی سوره سخن گفته است و در فصل دیگری با عنوان «التناسب» به ارتباط آیات پرداخته است.
۱۲. محمد تقی مدرسی؛ من هدى القرآن؛ تحت عنوان زمینه کلی سوره الاطار العام
۱۳. محمد علی الصابونی؛ قبس من نورالقرآن الکریم، در ابتدای هر سوره ضمن معرفی آن به بیان اهداف سوره میپردازد.
14. سعید حوى الأساس فی التفسیر؛ برای هر یک از سورهها به وجود یک مقدمه، چند مقطع و خاتمه قائل است و شدیدا به ساختار هندسی سورهها پایبند است.
15. محمد عبدالمنعم الخفاجی؛ تفسیر القرآن الحکیم؛ وی مهمترین ویژگی تفسیر خود را این میداند که بر اساس وحدت سورهها تنظیم شده و به منظور مرتبط نمودن سورهها به یکدیگر اهداف هر سوره را مشخص مینماید.
16. لجنة من علماء الأزهر التفسیر الوسیط للقرآن الکریم؛ به مقاصد سورهها و ارتباط سورهها با ما قبل توجه نموده است.
۱۷. سید قطب، فی ظلال القرآن، یکی از مهمترین تفاسیری است که پیرامون ساختار هندسی سورهها نگاشته شده است.
۱۸. محمد عزه دروزه؛ تفسیر الحدیث؛ این تفسیر بر اساس ترتیب نزول سورههاست، اما به غرض سوره و مقاصد آن به خوبی توجه شده است.
19. الشیخ محمد طاهر ابن عاشور؛ تفسیر التحریر و التنویر؛ تحت عنوان اغراض السورة
۲۰. ابوالاعلی المودودی؛ تفهیم القرآن؛ تحت عنوان «موضوع و مضمون سوره» غرض سوره را مطرح میکند.
۲۱. محمد البهی؛ التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم؛ تحت عنوان «تمهید یا مقدمه» غرض سوره و محورهای اصلی آن را بیان میکند.
۲۲. محمد على خالدی سلطان العلماء؛ صفوة العرفان فی تفسیر القرآن؛ غرض هر سوره را بیان کرده و محورهای اغراض را تحت عنوان مقاصد تشریح کرده است.
کتب علوم قرآنی
در این بخش اسامی پژوهشگرانی که درباره ساختار هندسی سورهها کتاب مستقلی نگاشتهاند یا فصل خاصی از کتاب خود را به این علم اختصاص دادهاند، ذکر میگردد.
1. عبدالعلی بازرگان؛ نظم قرآن؛ چاپ ۱۳۲۷ هـ ش
۲. عبدالکریم بی آزار شیرازی؛ قرآن ناطق؛ بخش قابل توجهی از کتاب را به تفسیر پیوسته آیات اختصاص داده و درباره دلایل، روشها و مبانی ساختار هندسی سورهها سخن گفته است.
٣. محمد عبدالله دراز؛ المدخل الى القرآن الکریم، چاپ اول، ۱۳۹۱هـ ق
4. صبحی صالح؛ مباحث فی علوم القرآن؛
5. سید قطب؛ تصویر هنری قرآن؛ چاپ اول، ۱۳۹۰.
6. عبدالله محمود شحاته؛ اهداف و مقاصد سورهها؛ ۱۳۹۸هـ ق
۷. دکتر محمد محمود حجازی؛ الوحدة الموضوعیة فی القرآن الکریم؛ چاپ اول ۱۳۹۰هـ ق
۸. محمد هادی معرفت؛ التمهید فی علوم القرآن؛ و خلاصه آن تحت عنوان علوم قرآنی
9. محمد عبدالله دراز النبأ العظیم، چاپ اول: ۱۳۹۰ هـ ق
۱۰. عبدالرحمن حسن میدانی؛ سورة الرعد دراسة ادبیة و لغویة وفکریة؛۱۳۹۱
۱۱. محمدباقر حجتی، بی آزار شیرازی؛ میثاق در قرآن؛ ۱۳۹۶ هـ ش
۱۲. عبدالرحمن حسن میدانی؛ قواعد التدبر الأمثل للکتاب الله عزوجل؛ چاپ اول: ۱۳۹۹ هـ ق
۱۳. عبدالمتعال الصعیدی؛ النظم الفنی فی القرآن؛ چاپ اول: ۱۶۱۳هـ ق
14. ایازی، محمدعلی، چهره پیوسته قرآن، چاپ اول: ۱۳۸۰
۱۵. بستانی، محمود، المنهج البنائی فی التفسیر، چاپ اول، ۲۰۰۰.
پایان نامهها
پایان نامههای مرتبط با ساختار هندسی سورهها و تناسب آیات که تا سال «۱۳۷۸» نگارش شده و در کتاب چکیده پایانهها علومی قرآنی به همت دکتر جعفر نکونام جمع آوری گشتهاند، عبارتند از:
1. گلجانی امیرخیز، ایرج؛ علم مناسبت، بحثی در ترتیب آیات و سور؛ کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تهران؛ استاد راهنما: سیدمحمدباقر حجتی؛ ۱۳۶۹
۲. فقیهی زاده، عبدالهادی؛ پژوهشی درباره تناسب آیات و سور؛ کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، استاد راهنما، سید محمدباقر حجتی؛ ۱۳۷۲
3. تاجری نسب، غلامحسین؛ معرفی و نقد کتاب «تناسق الدرر فی تناسب السور»؛ کارشناسی ارشد علوم قرآنی و حدیث، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی، استاد راهنما: سیدمحمدباقر حجتی؛ ۱۳۷۲
٤. کفاشان، معصومه؛ تناسب آیات و سور؛ کارشناس ارشد الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی نجف آباد، استاد راهنما: سید محمد باقر حجتی؛
۱۳۷۲
5. حمیدی مقدم، هاله؛ بررسی تناسب سورههای مائده و انعام؛ کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال؛ استاد راهنما، سید محمدباقر حجتی؛ ۱۳۷۳
6. همامی، عباس؛ بررسی آیات بظاهر غیر متناسب که در مورد بعضی از آنها ادعای عدم تناسب شده است؛ دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی؛ استاد راهنما: سیدمحمدباقر حجتی؛ ۱۳۷۳
۷. ناهید باقری خرم دشتی؛ بررسی و ارتباط آیات در دو سورة قرینتین (انفال و توبه)؛ کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس؛ استاد راهنما: سیدمحمدباقر حجتی؛ ۱۳۷۳
8 حلیمی جلودار، حبیب الله؛ پژوهشی در اهداف و مقاصد سورههای قرآن کریم؛ (المیمات، مسبحات و حوامیم)، کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس؛ استاد راهنما: سیدمحمدباقر حجتی؛ ۱۳۷۶
9. ثقفی، منوچهر؛ تناسب آیات و سور؛ کارشناسی ارشد الهیات و معارف اسلامی، گرایش علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی؛ استاد راهنما؛ سید محمدباقر حجتی؛ ۱۳۷۶.
۱۰. رحیمی وثیقة، مریم، تناسب و ارتباط آیات نیمه اخیر جزء سیام قرآن مجید؛ کارشناسی ارشد علوم قرآنی و حدیث، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی؛ استاد راهنما: سید محمد باقر حجتی؛ ۱۳۷۵
۱۱. رشیدی، هدایت؛ مناسبات سور آغاز شده با حروف مقطعه و رابطه حروف مقطعه با مضامین آن سورهها؛ کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس؛ استاد راهنما: محمدعلی لسانی فشارکی؛ ۱۳۷۵
۱۲. مبشرنژاد، مسعود؛ تناسب آیات و سور جزء سی؛ کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم؛ استاد راهنما: جعفر نکونام؛ ۱۳۷۷
۱۳. گلیجانی امیرخیز، ایرج، هر سوره بسان مجموعه منظم؛ دکتری علوم قرآن و حدیث.
منبع: ساختار هندسی سورههای قرآن، محمد خامهگر، صص90-84، سازمان تبلیغات اسلامی شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۵