در تناسبات اجتماعی مسائلی پیش حادث می گردد که برای برون رفت از آنها،‌ تکیه بر خرد فردی به تنهائی کفایت نمی کند و باید از خرد جمعی بهره جست. اسلام به عنوان آخرین سلام آسمانی حتی عقل اول آفرینش را ” و أمرهم شوری بینهم ” دعوت به مشورت و بهره مندی از تجارب و نظرات سایرین می کند. در این مقاله می خواهیم اندکی از پنجره روایات به تماشای ارزش و چگونگی مشورت بنشینیم.

مشورت با عاقل

1-ابوهریره گوید:از رسول خدا شنیدم که می فرمود:از خردمند راهنمایی بخواهید و از او نافرمانی نکنید که پشیمان می شوید.(1)

شرکت ندادن افراد فرومایه و گنهکار در امور

1-عمار بن موسی گوید:امام صادق فرمود:ای عمار اگر دوست داری که نعمت برای تو دوام داشته، مروت تو کامل و بی عیب باشد و زندگی ات روبراه شود، بردگان و افراد فرومایه را در کار خود دخالت نده، زیرا اگر آن ها را امین دانستی به تو خیانت کنند و اگر خبری به تو دهند دروغ گویند، اگر مصیبتی برایت پیش آید تو را خوار کنند، و اگر وعده کنند بدان عمل نکنند.
عمار گفت:از امام صادق شنیدم که می فرمود:دوستی نیکان با یکدیگر برای آنان ثواب، دوستی بدان با افراد نیک، برای نیکان فضیلت، دشمنی بدکاران با نیکان زینت و افتخار برای نیکوکاران و دشمنی نیکوکاران با بدان، خواری بدکاران است.(2)
در کتاب کافی نقل شده است که لقمان به پسرش گفت:ای پسرم، با مردم زیاد نزدیک مشو که موجب دوری از دل های آنان می شوی و یکسره از آن ها دوری مکن که خوار و بی مقدار گردی.هر جنبنده ای هم نوع خود را دوست دارد، انسان نیز هم نوع خود را دوست می دارد، کارهای پسندیده ات را نزد مخالفین آن کارها بازگو مکن، زیرا همان طور که میان گرگ و گوسفند دوستی برقرار نمی شود، میان نیکوکار و بدکار هم دوستی به وجود نمی آید.کسی که به قیر نزدیک شود مقداری از قیر به او می چسبد.هم چنین کسی که با تبهکار(در زندگی)شریک شود، روش های او را می آموز.کسی که ستیزه و جدال کردن را دوست بدارد، ملامت می شود، آن که در جاهای تهمت آمیز وارد شود متهم می گردد، هرکه هم نشین بد انتخاب کند سالم نمی ماند و هرکس زبانش را مهار نکند پشیمان می شود.(3)
3-عمار ساباطی گوید:امام جعفرصادق به من فرمود:ای عمار، اگر می خواهی نعمت برای تو دوام یابد و دوستی مردم نسبت به تو کامل شود و زندگی ات آسوده باشد، با بردگان و افرار پست در کار خویش مشورت مکن، زیرا اگر به آن ها اعتماد کردی به تو خیانت می کنند و اگر به تو خبری بدهند دروغ می گویند و اگر مصیبتی برای تو پیش آید تو را خوار سازند، و اگر وعده کنند به تو راست نگویند.(4)
4-امام صادق فرمود:از پدرم شنیدم که می فرمود:به حقّ قیام کن و برای آنچه از دست تو رفته است افسوس مخور و از آنچه به تو مربوط نیست دوری کن.از دشمن بپرهیز و با دوستان با احتیاط رفتار نما، مگر با افراد امین، و امین کسی است که از خدا بترسد.با بدکار هم نشینی مکن و او را بر اسرار خویش آگاه مگردان و امانت به او مسپار و با آنان که از خدای خویش می ترسند در کارهایت مشورت کن.(5)

مشورت با اشخاص صاحب نظر

1-امام صادق از پدر بزرگوارش نقل کرده که از پیامبر اکرم سؤال شد:ای رسول خدا، هوشیاری و دوراندیشی در چیست؟ فرمود: مشورت کردن با صاحب نظران و پیروی از آن ها(6).
2-امام صادق فرمود: رسول اکرم در وصیت به حضرت علی فرمود: هیچ کمک و پشتیبانی محکم تر از مشورت و هیچ خردی بهتر از تدبیر و چاره اندیشی نیست.(7)
3-امام باقر فرمود: در تورات چهار عبارت نوشته شده است:1-کسی که مشورت نکند پشیمان می شود 2-تنگدستی بزرگ ترین مرگ است. 3-هرگونه رفتار کنی با تو رفتار می کنند.4-کسی که چیزی را مالک شود،منافع خود را بر منافع دیگران برتری می دهد.(8)
4-امام صادق فرمود: هرگز انسان با مشورت کردن هلاک نمی شود.(9)
5-سیدرضی در نهج البلاغه از حضرت امیرالمؤمنین نقل می کند: هیچ ثروتی مانند عقل، هیچ فقری مانند نادانی، هیچ میراثی مانند ادب و هیچ پشتیبانی مانند مشورت کردن نیست.(10)
6-آن حضرت فرموده است: کسی که خود رأی باشد نابود می شود و هرکه با بزرگان مشورت کند در عقل آن ها شریک است.(11)
7-فرمود: مشورت راهیابی است.(12)
8-نیز آن حضرت فرمود:کسی که به رأی و فکر خویش بسنده کند، خود را به خطر افکنده است.(13)

مشورت با شخص پرهیزگار خردمند

1-امام جعفرصادق فرمود: کسی که نصیحت کننده ای از باطن، بازدارنده ای از درون و هم نشین راهنما نداشته باشد دشمن را بر خود چیره کرده است.(14)
2-امام هادی از پدرانش نقل کرده است که حضرت علی فرمود: کسی که به رأی و فکر خود بسنده کند خود را به خطر افکنده است.(15)
3-امام صادق فرمود: در کار خود با کسانی مشورت کن که از پروردگارشان می ترسند.(16)
4-امام صادق نقل کرده است که حضرت علی فرمود: در کاری که برای تو پیش می آید با کسانی که از خدا می ترسند مشورت کن.(17)
5-سلیمان بن خالد گوید: از امام جعفرصادق(ع) شنیدم که می فرمود:با مردم خردمند باتقوا مشورت کن، زیرا آن ها جز به نیکی راهنمایی نمی کنند و از مخالفت با آنان بپرهیز زیرا مخالفت با شخص پرهیزگار خردمند باعث تباهی دین و دنیاست.(18)
6-امام صادق از رسول خدا نقل فرموده است: مشورت با خردمند اندرزگو باعث پیشرفت و برکت و موفقیت از جانب خداست. وقتی که شخص دلسوز عاقل تو را راهنمایی کند از مخالفت با او بپرهیز، زیرا این مخالفت باعث هلاکت می شود.(19)
7-امام جعفرصادق فرمود:چرا وقتی کار مهمی برای شما پیش می آید و خود قادر به حلّ آن نیستید با افراد خردمند متدین و پارسا مشورت نمی کنید؟ سپس امام صادق فرمود:آگاه باشید هرکس این کار را انجام دهد خدا او را خوار نمی کند بلکه مقام او را بالا می برد و به بهترین کارها و نزدیک ترین آن ها به خداوند هدایتش می کند.(20)
8-امام صادق فرمود: مشورت دارای حدودی است که اگر آن حدود شناخته و رعایت نشود زیانش برای مشورت کننده از سودش بیش تر است.
کسی که با او مشورت می شود باید :1-عاقل باشد 2-آزاده دیندار باشد 3-دوست مهربان و مانند برادر باشد 4-اگر از راز تو آگاه شد مثل این باشد که خودت به آن آگاهی و آن را مکتوم و پوشیده دارد، زیرا تو زمانی از راهنمایی مشاور سود می بری که او عاقل باشد و وقتی که وی آزاد مرد متدین بود نهایت کوشش را برای نصیحت تو به کار می برد.وقتی که دوست مهربان و مانند برادر باشد اگر او را از راز خویش آگاه کردی راز تو را پوشیده نگاه می دارد و آگاهی او مانند این است که خودت به آن آگاهی،[اگر این شرایط رعایت شود]مشورت جامع و نصیحت کامل می گردد(21).

رهنمونی کسی که درخواست مشورت می کند

1-امام صادق فرمود:کسی که با برادر مؤمنش مشورت کند و او نظرش را خالصانه بازگو ننماید، خدای عزوجل قدرت فکر و اندیشه را از وی می گیرد(22).

مشورت با کسی که رتبه او پایین تر است

1-معمر بن خلاد گوید:یکی از غلامان امام رضا به نام سعد وفات یافت؛ امام به معمر فرمود:شخصی با فضیلت و امانتدار به من معرفی کن، در پاسخ گفتم:من کسی را به شما معرفی کنم؟ حضرت با حالتی غضبناک فرمود:پیامبر خدا با یارانش مشورت می کرد و آن گاه درباره آنچه که می خواست تصمیم می گرفت.(23)
2-فضیل بن یسار گوید:امام صادق درباره کاری با من مشورت کرد، به امام گفتم:خدا شما را یاری دهد، کسی مانند من مشاور شما باشد؟ امام فرمود:آری هر زمانی که با تو مشورت کنم(24).
3-حسن بن جهم گوید:جمعی در خدمت امام رضا بودیم.ایشان یادی از پدربزرگوارش نمود و فرمود:هیچ عقلی با عقل او برابری نمی کرد، در عین حال در بسیاری اوقات با یکی از غلامان سیاه پوست خود مشورت می کرد.به آن حضرت گفته شد آیا با چنین کسی مشورت می فرمایی؟ در پاسخ فرمود:چه بسا خدای تبارک و تعالی مشکل را به زبان چنین شخصی برطرف کند.بسیاری اوقات درباره مزرعه یا باغ آن حضرت را راهنمایی می کرد و آن حضرت به آن عمل می فرمود.(25)
4-سید رضی در نهج البلاغه از حضرت علی نقل کرده است که عبدالله بن عباس نظر خود را به عنوان یک مشاور برای امام علی بیان کرد، اما امام با عقیده او موافق نبود؛ فرمود:تو باید نظر مشورتی خود را به من بگویی، اما اگر برخلاف نظر تو تصمیم بگیرم باید نظر مرا بپذیری.(26)
5-علی بن مهزیار گوید:امام جواد به من نوشت به فلانی بگو با ما مشورت کند و پس از مشورت آنچه نظر خودش است انتخاب کند، زیرا او از آنچه در سرزمینش [اهواز]می گذرد و چگونگی رفتار با سلاطین آگاه تر است.مشورت باعث برکت و خوشبختی است.خدا به پیامبرش در قرآن کریم می فرماید:«در کارها با مردم مشورت کن؛ لیکن آن چه خود تصمیم گرفتی با توکل به خدا انجام ده.»(حضرت فرمود)پس هرچه می گذرد به من گزارش دهد بهترین نظر را برایش می نویسم و اگر رأی و نظر من بهتر نباشد امیدوارم او را به راه روشن حقّ راهنمایی کرده باشد.انشاءالله «درکارها با مردم مشورت کن»(27)منظور طلب خیر از مردم است.(28)

مشورت با زنان

1-امام جعفرصادق از پدرانش نقل کرده است که پیامبر در وصیتش به حضرت علی فرمود:یا علی بر زنان،نماز جمعه و مسؤولیت قضاوت و طرف مشورت قرار گرفتن نیست.
یا علی، تندخویی ناپسند و اطاعت از زن موجب پشیمانی است.یا علی، از جمله چیزهایی که نامبارک است زبان زنان است.[زنانی که رعایت شؤون اسلامی را نمی نمایند(29)].
2-امیرالمؤمنین در وصیت به فرزندشان محمد بن حنفیه فرموده است:آرای مردان را جمع کن، سپس آن رأیی را که به حق نزدیک تر است انتخاب کن و آرایی را که شک داری رها کن…تا این که فرمود:کسی که به رأی خود عمل کند خودش را به خطر می افکند و هرکه آرای مختلف را موردتوجه قرار دهد به راه های خطا و اشتباه پی می برد.(30)

مشورت با شخص ترسو، بخیل، آزمند و…

1-امام رضا از پدرانش از حضرت علی نقل کرده است که پیامبر فرموده: یا علی با شخص ترسو مشورت نکن، زیرا او راه خروج [از گرفتاری ها]را برای تو سخت جلوه می دهد و حتماً با بخیل مشورت نکن، زیرا تو را از هدف باز می دارد.با آزمند مشورت نکن زیرا او کار بد را زیبا جلوه می دهد.بدان که ترس و بخل و آزمندی غریزه ای است که از بدگمانی ناشی می شود.(31)
2-عمار ساباطی گوید: امام صادق به من فرمود:ای عمار اگر می خواهی نعمت برایت بادوام، مردانگی ات کامل و زندگی ات اصلاح گردد در کار خویش با بردگان و اشخاص فرومایه مشورت مکن، زیرا اگر به آن ها اعتماد کنی به تو خیانت می کنند، اگر خبری به تو بدهند دروغ می گویند، اگر گرفتار شوی تو را خوار می سازند و اگر به تو وعده ای دهند به آن وفا نمی کنند.(32)
3-امام جعفرصادق فرمود:از پدرم شنیدم که می فرمود:حق را بپادار و برای آنچه از تو فوت شده افسوس مخور، از آنچه به تو مربوط نیست کناره گیر، از دشمن دوری کن، از دوست خویش بر حذر باش، (با احتیاط با او برخورد کن)، با مردم امین هم نشین و دوست باش و امین کسی است که از خدا بترسد، با بدکار هم نشینی مکن و او را بر راز خویش آگاه مگردان و امانت خود را به او مسپار و در کارهایت با کسانی که از پروردگار خویش می ترسند مشورت نما.(33)

پی‌نوشت‌ها:

1.مجالس شیخ طوسی، ص 94.
2.اصول کافی، ج4، ص 464، ح5.
3.اصول کافی، ج4، ص 466، ح9.
4.علل الشرائع، ص 187.
5.همان.
6.بصائر الدرجات.
7.محاسن برقی، ص 601.
8.همان، ص 601.
9.همان.
10.نهج البلاغه، حکمت 51.
11.همان.
12.همان.
13.همان.
14.مجالس صدوق، ص 265،(م68).
15.همان، ص 286(م68).
16.محاسن برقی، ص 601.
17.همان.
18.همان.
19.همان.
20.همان، ص 602.
21.محاسن برقی، ص 602.
22.همان.
23.همان.
24.همان، ص 601.
25.همان، ص 602.
26.نهج البلاغه، حکمت 313.
27.«و شاورهم فی الامر فإذا عزمت فتوکل علی الله»، آل عمران/ 159.
28.تفسیر عیاشی.علی بن مهزیار از اصحاب امام جواد و امام هادی و ساکن اهواز بوده و با امام مکاتبه داشته است.(م)
29.من لا یحضره الفقیه، ج2، ص 334.
30.من لا یحضره الفقیه، ج2، ص 345 و 346.
31.همان، ج2، ص 356؛ علل الشرائع، ص 178.
32.علل الشرائع، ص 187.
33.علل الشرائع، ص 187.

منبع: حر عاملی، محمد بن حسن، (1104) / محمد علی فارابی، یعسوب عباسی علی کمر، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی،‌ چاپ دوازدهم، (1389).