چکیده

هدف از این تحقیق، بررسی آسیب‌شناسی علوم انسانی اسلامی همانند روان‌شناسی، جامعه شناسی، تاریخ، مردم‌شناسی، اقتصاد و رشته‌های دیگر علوم انسانی و حتی علوم تجربی همانند طب از دیدگاه اسلامی و ارائه راهکار در فضای مجازی اطلاعات محور است.
فناوری اطلاعات، مهم‌ترین ویژگی زمان ماست، به گونه‌ای که قرن 21 را عصر اطلاعات و ارتباطات نامیده‌اند. شتاب تحولات در این زمینه در سطح جهانی به حدی است که یک لحظه غفلت را برنمی‌تابد و سکون در این مسابقه پرشتاب، فقط به معنای عقب ماندن از کاروان جهانی شدن است.
در حال حاضر، تحقیقات در زمینه علوم انسانی اسلامی به شکل تراکمی و متسلسل پیش نمی‌رود و محققان علوم انسانی اسلامی، کمتر می‌توانند از آثار پژوهشی و کتاب‌های مرتبط استفاده کنند. پایگاه‌های اطلاع رسانی موجود نیز در زمینه ارائه این گروه از تحقیقات علوم، به صورت تخصصی و فراگیر وارد نشده‌اند. در نتیجه، پژوهش‌های علوم انسانی – اسلامی به صورت تجمعی افزایش نمی‌یابد و هر کس با توجه به استعداد خود در یک زمینه تحقیق می‌کند و نتایج تحقیق وی نیز در اکثر مواقع از بین می‌رود و به دست نیازمندان آن نمی‌رسد. به دلیل عدم ارتباط محققان علوم انسانی اسلامی با یکدیگر، بیشتر تحقیقات در این زمینه به صورت پراکنده و غیر مرتبط با یکدیگر رشد می‌کنند. نتایج همایش‌های بی شماری که برگزار می‌شود تنها به همان همایش اختصاص می‌یابد و به دیگران انتقال داده نمی‌شود. نتیجه کار، از بین رفتن سرمایه‌های فکری و معنوی اندیشمندان این حوزه تحقیقی خواهد بود.
راه حل این مشکل در ایجاد «بانک جامع اطلاع رسانی در فضای مجازی در زمینه علوم انسانی اسلامی» است که اولاً، به طور تخصصی در زمینه علوم انسانی – اسلامی فعالیت کند؛ ثانیاً، به جمع آوری مقالات مرتبط در همایش‌ها، مجلات و روزنامه‌ها بپردازد؛ ثالثاً، دارای کتابخانه دیجیتال و مجله الکترونیکی همراه با ارتباط گسترده با مخاطبانش باشد و طرحی نیز برای جمع آوری تحقیقات بین رشته‌ای علوم انسانی – اسلامی دیگر کشورها داشته باشد.
کلید واژه ها: علوم انسانی اسلامی، علوم بین رشته‌ای، فناوری اطلاعات

1. مقدمه

فناوری اطلاعات، مهم‌ترین ویژگی زمان ماست، به گونه‌ای که قرن 21 را عصر اطلاعات و ارتباطات نامیده‌اند. شتاب تحولات در این زمینه در سطح جهانی به حدی است که یک لحظه غفلت را بر نمی‌تابد و سکون در این مسابقه پرشتاب، فقط به معنای عقب ماندن از کاروان جهانی شدن است.
امروزه فناوری اطلاعات، نقش سازمان‌ها، کتابخانه‌ها و نهادهای قرآنی را که در قدیم مبادرت به انبار کردن منابع علمی داشتند و در کنار آن، راهنمایی‌های علمی لازم را ارائه می‌کردند، تغییر داده است. این مراکز در نقش جدید باید در کل جهان بدون محدودیت‌های زمانی و مکانی از طریق شبکه‌های اینترنت به مراجعه کنندگان بالقوه و بالفعل مفاهیم قرآنی، در دستیابی به اطلاعات نامحدود و منابع اطلاعاتی موجود کمک کنند. (وحدت، 1381)
تحقیقات علوم انسانی اسلامی در کشور، یعنی در علوم تخصصی و بین رشته‌ای همانند جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، تاریخ، مردم‌شناسی از دیدگاه قرآن کریم فاقد بانک اطلاعاتی جامع هستند. تعداد مجلات و پژوهشهای علوم بین رشته‌ای با رویکرد اسلامی که در دسترس هستند، اندکند و گروه‌های خصوصی یا دولتی که در این زمینه فعالیت می‌کنند، دارای عملکردی ناقص و کم فروغ بوده‌اند. نتایج همایش‌های ملی و بین‌المللی مرتبط با علوم انسانی و طبیعی با گرایش قرآنی و اسلامی، در دسترس همه قرار نمی‌گیرند و پس از مدت زمانی از بین می‌رود. مجلات تخصصی علمی پژوهشی بین رشته‌ای علوم انسانی اسلامی، مورد تأیید وزارت علوم قرار نگرفته است البته مجله بین رشته‌ای جهاد دانشگاهی در دست بررسی جهت دریافت رتبه علمی است و در حال حاضر هیچ گونه مجله بین رشته‌ای مورد تأیید وزارت علوم (علمی پژوهشی یا علمی ترویجی) که به مطالعه علوم انسانی با رویکرد اسلامی بپردازد وجود ندارد. البته مجلات علمی پژوهشی در بعضی از رشته‌ها مانند مقایسه فلسفه اسلامی و غربی وجود دارد، اما منظور محقق، رشته‌هایی مانند روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، تاریخ، مردم‌شناسی، اقتصاد و رشته‌های دیگر علوم انسانی است. همچنین، مجلاتی که دارای رتبه پژوهشی نیستند، در زمان تحقیق در دسترس همه قرار ندارد و قریب به اتفاق، قابل جستجو از طریق اینترنت نیستند و به فرض محال که کلیه این پژوهش‌ها در اختیار یک نفر باشد، جستجو در یک موضوع مورد نظر، مشکل است. وضعیت کتاب‌های منتشر شده در زمینه علوم انسانی اسلامی نیز به همین منوال است. اکثر کتب با تیراژهای کم، به چاپ دوم نیز نمی‌رسند و از گردونه کار خارج می‌شوند. نتیجه چنین نقصی این خواهد بود که در اکثر موارد و قریب به اتفاق، هر کسی که بخواهد در زمینه تحقیقات بین رشته‌ای و تخصصی در یک موضوع کار کند، باید از اول شروع کرده و برحسب توان و استعداد خود جلو برود. البته مهم نیست که چقدر استعداد داشته یا چقدر در یک موضوع پیشرفت داشته است، زیرا در اکثر موارد، نتیجه کار وی بدون استفاده دیگران از بین خواهد رفت. پژوهش‌های علوم بین رشته‌ای قرآن کریم، به خصوص در علوم انسانی، به صورت تجمعی افزایش نمی‌یابد و هر کس با توجه به استعداد خود در یک زمینه تحقیق می‌کند و نتایج تحقیق او نیز در اکثر مواقع از بین می‌رود یا به دست نیازمندان آن نمی‌رسد. تحقیقات در کلیه علوم به صورت تجمعی و افزایشی است، اما به دلیل عدم ارتباط محققان علوم انسانی اسلامی با یکدیگر، بیشتر تحقیقات در این زمینه به صورت پراکنده و غیرمرتبط با یکدیگر رشد می‌کند. نتایج همایش‌های بی‌شماری که برگزار می‌شود، تنها به همان همایش اختصاص می‌یابد و نتایج آن از بین می‌رود و به دیگران انتقال نمی‌یابد. شاید در پاسخ گفته شود که اگر تعداد مجلات و پژوهشگران بین رشته‌ای علوم انسانی اسلامی افزایش یابد، این مشکل قابل حل است، مثل سایر علوم. در پاسخ می‌توان گفت که رشد سایر علوم انسانی در کل جهان و با انبوهی از محققان و با سرعت زیاد و سازمان یافته، انجام می‌شود، نه فقط در ایران. اما در علوم انسانی اسلامی، تعداد کم محققان و مجلات و منابع مرتبط، مانع از انجام چنین کاری شده است و از طرف دیگر، چنان سرمایه گذاری‌های مالی و انسانی در همایش‌ها، مسابقات و سمینارهای بدون انعکاس، زیاد است که نمی‌توان صبر کرد تا این روند، روال عادی خود را طی کند.
بهترین دلیل بر این مدعا، این است که اگر مقالات قرآنی و اسلامیِ بین رشته‌ای علوم انسانی را مرور کنید؛ خواهید دید که منابع قرآنی آن‌ها، عموماً کتب تفسیری و بعضی از کتاب‌های مشهور قدیمی همراه با منابع جدید علوم انسانی است و به ندرت شاهد هستید که یک محقق علوم انسانی با رویکرد قرآنی از مقالات بین رشته‌ای محققان دیگر استفاده کرده باشد. این نوع منبع دهی نشان از آن دارد که تحقیقات در علوم بین رشته‌ای علوم انسانی – اسلامی به صورت تراکمی افزایش نمی‌یابد و هر یک با توجه به توان و استعداد خود در یک زمینه تحقیق می‌کند و نتایج تحقیقش مورد استفاده دیگران قرار نمی‌گیرد و معمولاً نیز از بین می‌رود. حکایت تحقیقات در علوم انسانی اسلامی، در حال حاضر حکایت «نه خانی آمد و نه خانی رفت» است. با این موانع و مشکلات، به هیچ عنوان نمی‌توان مطالبات و تأکیدات مقام معظم رهبری را در زمینه علوم انسانی – اسلامی تحقق داد. تحقیقات علوم تخصصی بین رشته‌ای با یک نقص اساسی و مهم درگیر است که آن را می‌توان با ایجاد «بانک جامع اطلاعاتی علوم انسانی اسلامی در فضای مجازی» اصلاح کرد. همچنین اهمیت دیگر ایجاد چنین بانکی را می‌توان در اجتناب از تکرار مکرر یک موضوع تحقیقی و ایجاد موضوعات جدید تحقیقی دانست.
2. تحقیقات پیشین
اگر کاری قابل عرضه نباشد، نمی‌توان بر آن، نام تحقیق گذاشت. این سخن از یک سو به نو بودن یافته‌های تحقیق و از سوی دیگر، به اطلاع رسانی یا انتقال این یافته‌های تازه به جامعه علمی اشاره می‌کند. با این حال، این جنبه از کار، یعنی اطلاع رسانی، ممکن است به طرق گوناگون، مانند گزارش مکتوب پژوهش، ایراد سخنرانی یا طرح مسئله در سمینارها و گردهمایی‌ها و کلاس‌های درس و غیره صورت گیرد تا درجه خلوص و به عبارتی عیار آن‌ها به نقد گذاشته شود. (حسینی سروی، 1377)

2. 1. فنّاوری اطلاعات

در صورتی که زیرساخت‌های لازم جهت ذخیره‌سازی منابع علوم انسانی با رویکرد اسلامی به شکل رایانه‌ای فراهم شود، می‌توان به هزاران سند، کتاب، مقاله و غیره از طریق امکانات جستجو و شبکه‌های اینترنتی دسترسی پیدا کرد و این منابع اطلاعاتی را با حداکثر توانایی و به صورت یکسان در اختیار علاقه مندان قرار داد. فناوری اطلاعات در کنار جستجوی منابع اطلاعاتی و تسهیل دسترسی منابع، امکانات دیگری نظیر پست الکترونیکی، فعالیت‌های گروهی و تبادل اطلاعات را فراهم آورده است. (وحدت، 1381)
در عصر کنونی، پدیده‌های فکری جدیدی ظهور کرده‌اند که در بسیاری از زمینه‌ها، جامعه را با چالش‌های مختلفی مواجه ساخته‌اند. از این جمله، پدیده و فرآیند جهانی شدن است که برای توصیف مرحله بین‌المللی شدن ارتباطات از طریق وسایل ارتباط جمعی، مبادلات و انواع پیام‌ها به کار می‌رود. سابقه جهانی شدن به عنوان یک روند واقعی که منشأ متراکم شدن جهان و همزمان شدن ارتباطات اجتماعی شده است، به ظهور صنعت جهانی ارتباطات باز می‌گردد. (معرفت، 1384) در درجه نخست، جهانی شدن پدیده‌ای فرهنگی است که نوعی فرآیند و تحول دیالکتیکی تبادل، آمیزش و تعالی فرهنگی فراهم می‌کند. (ساعی، 1379)
با توجه به اینکه آموزه‌ها و فرهنگ قرآن فاقد محدودیت‌های تاریخی و جغرافیایی است و به تعبیر دیگر فرازمانی و فرامکانی است، (انعام: 19) بنابراین، رسالت خود را جهان شمول می‌داند. (فرقان: 1) در نتیجه، جهانی سخن می‌گوید و معارفش جهانی است و انسان‌هایی جهان بین را پرورش می‌دهد که جهانی می‌اندیشند. پس، اگر شخصیت افراد جامعه با فرهنگ قرآنی رشد یابد، جهانی فکر می‌کنند، گرچه محلی یا منطقه‌ای زندگی کنند. (فلاحی، 1388)
ارتباطات، ماهیتی دوگانه دارد. از یک سو، زمینه‌های مجازی هنجارسازی، قدرت‌سازی و تولید مشروعیت برای نظام سیاسی را فراهم می‌آورد که جلوه‌ای از قدرت نرم است و از سوی دیگر، منجر به مشروعیت زدایی می‌شود که در این صورت، زمینه را برای شکل‌گیری فرآیندهای منازعه آمیز ایجاد می‌کند. (متقی، 1388: 65) امروزه جنگ رایانه‌ای، جنگ سایبری و جنگ اطلاعاتی را می‌توان از جمله مهم‌ترین مصادیق جنگ نرم دانست. (احمدزاده، 1388: 44) مهم‌ترین راهبرد دفاعی در فضای مجازی نیز آموزش و تقویت دفاعی است. (عباسی، 390: 1390)
با آنکه ما مسلمانان یک پنجم جمعیت جهان را تشکیل می‌دهیم، لیکن در تولید علم و دانش‌های معاصر سهم چندانی نداشتیم. (حسینی سروی، 1376) در این میان، ما مسلمانان وظیفه خود می‌دانیم به ترویج فرهنگ قرآنی بیندیشیم تا وظیفه خود را در برابر این کتاب الهی به انجام رسانده باشیم. دنیای جدید نگاه‌ها و دیدگاه‌هایی می‌طلبد که با ابتکار و نوگرایی پیش روند. این ابتکارها، باید در شیوه بیان و انتقال مفاهیم باشند، نه در محتوا. چه می‌توان کرد که این ابتکار، منحصر به شیوه‌ها بماند و جمع میان سنت در محتوا و مدرنیته در شیوه‌ها و ابزارها عملی شود؟ (طالعی، 1388)

2. 2. بررسی پایگاه‌های اطلاعاتی موجود در زمینه علوم بین رشته‌ای قرآن کریم

پایگاه‌های اطلاع رسانی در زمینه علوم انسانی اسلامی در کشور و خارج از آن بسیار فراوانند و گروه‌های مختلف اسلامی با توجه به شور و شوق و ایمان و اعتقاد خود، هر یک گامی را در مسیر ارائه اسلام و مفاهیم آن به مسلمانان و غیرمسلمانان برداشته‌اند. بعضی از این پایگاه‌های اطلاع رسانی نیز به صورت پراکنده، کتاب‌ها و مقالاتی در زمینه علوم انسانی اسلامی ارائه کرده‌اند، اما این ارائه، بسیار نامنظم و پراکنده و اتفاقی بوده است؛ زیرا هدف اصلی مدیران پایگاه‌های اطلاعاتی، بیشتر ارائه مطالبی در زمینه علوم اسلامی بوده است تا در زمینه علوم انسانی اسلامی. بعضی از آن‌ها، خصوصی، برخی نیمه خصوصی و بعضی از پایگاه‌ها نیز کاملاً وابسته به دولت هستند و معمولاً به چندین زبان از جمله عربی، فارسی و انگلیسی خدمات ارائه می‌کنند.
پایگاه‌های اطلاع رسانی در زمینه علوم اسلامی از جهت جامعیت در اطلاع رسانی در زمینه علوم انسانی اسلامی را می‌توان به یکی از هشت گروه زیر تقسیم کرد:
* گروه اول: پایگاه‌های اطلاع رسانی شخصی
همانند پایگاه‌های مراجع و شخصیت‌های اسلامی که تنها به ارائه سخنرانی‌ها، کتاب‌ها و دست نوشته‌های خودشان اختصاص دارد، همچون سایت حجت الاسلام قرائتی یا استاد مصباح یزدی.
* گروه دوم: پایگاه‌های مذهبی کوچک و غیرتخصصی
این پایگاه‌ها به صورت غیرتخصصی و معمولاً به وسیله افرادی مشتاق و علاقه مند، اما غیرمتخصص با منابع مالی بسیار محدود اداره می‌شوند و هدف اصلی تأسیس، بیشتر استحکام و دوام آن گروه مذهبی بوده است تا انتقال اطلاعات پژوهشی و علمی. مانند مرکز اهل بیت (علیهم السلام) در کانادا (1) که به معرفی مرکز، مناسبت‌ها، برنامه‌ها و اوقات نماز می‌پردازد.
* گروه سوم: پایگاه اطلاع رسانی در مورد یکی از امامان یا یکی از موضوعات اسلامی
این پایگاه‌ها به معرفی آثار به جا مانده از یکی از امامان و تحقیقات پژوهشی و کتابخانه الکترونیکی مختص آن امام (مثل پایگاه امام علی (2) و پایگاه عاشورا (3) یا یک موضوع مذهبی مانند فقه – مثل مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی (4) – پرداخته‌اند.
* گروه چهارم: پایگاه‌های اطلاع رسانی مذهبی قوی
این پایگاه‌ها با منابع مالی نسبتاً قوی و سازمان یافته و با کارمندانی دائمی و متخصص درصدد ایجاد پایگاه‌هایی جامع از علوم اسلامی بوده‌اند و به انواع مباحث و مطالب و جذب گروه‌های مختلف سنی و علمی پرداخته‌اند. نمونه بارز آن سایت اطلاع رسانی تبیان است که شامل بخش‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی، کتابخانه، مقالات، مشاوره و ارائه و معرفی نرم افزاز است.
* گروه پنجم: پایگاه‌های اطلاع رسانی تولید نرم افزار
این پایگاه‌ها نیز با منابع مالی قوی و سازمان یافته و با کارمندانی دائمی و متخصص به تولید نرم افزارهای اسلامی و تحقیقی و پژوهشی می‌پردازند که معرف این گروه نیز می‌تواند پایگاه مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی باشد که به معرفی نرم افزارهای تولید شده در مرکز، ارتباط با امور کاربران، خدمات رایانه‌ای دیگر از قبیل کتابخانه دیجیتالی نور، عرضه دیتا و متون، ابزارهای رایگان نور، دوره‌های آموزشی و… می‌پردازد.
* گروه ششم: پایگاه‌های اطلاع رسانی کتابخانه‌های دیجیتال علوم اسلامی
این پایگاه‌ها با منابع مالی خوب، اقدام به دیجیتالی کردن کتاب‌های علوم اسلامی کرده‌اند، مانند پایگاه الکتاب که تعداد قابل توجهی کتاب در موضوعاتی همچون قرآن، علوم قرآنی، حدیث، اخلاق، عقاید، تاریخ، ادبیات، فرهنگ، فقه و اصول به همراه توضیحی مختصر برای هر کدام ارائه کرده است.
* گروه هفتم: پایگاه‌های جامع اطلاع رسانی پژوهش‌های کلیه رشته‌های دانشگاهی
این پایگاه‌ها با منابع مالی بسیار قوی و کارمندان رسمی و وابسته به دولت به جمع آوری و ارائه مقالات در کلیه رشته‌ها پرداخته‌اند که در این پایگاه‌ها همچنین می‌توان انبوهی از مقالات اسلامی را یافت، مانند پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (Irandoc) یا مرکز اطلاعات جهاد دانشگاهی (SID).
* گروه هشتم: پایگاه‌های اطلاع رسانی پژوهشی و تحقیقاتی بسیار قوی در زمینه علوم اسلامی
این دسته از پایگاه‌ها نیز به صورت قوی و سازمان یافته به جمع آوری پژوهش‌ها و کتاب‌های علوم اسلامی پرداخته‌اند که تلاش آن‌ها جای سپاس و تقدیر دارد. سرآمد آن‌ها، پایگاه معارف قرآن در اینترنت است که دانشنامه موضوعی قرآن، نسخه‌های دیجیتالی آثار مرکز، فرهنگ موضوعی تفاسیر، دایرةالمعارف قرآن کریم، فرهنگ قرآنی، معرفی پژوهش‌های قرآن، دسترسی به کتابخانه تخصصی قرآن با بیش از بیست هزار جلد کتاب است و در عین حال با سرعت قابل قبولی نیز در حال افزایش بانک اطلاعاتی خود است.
برای آشنایی بیشتر، بعضی از مهم‌ترین پایگاه‌های اطلاع رسانی در زمینه علوم اسلامی، در جدول شماره 1 ارائه شده است.

** جدول شماره 1. پایگاه‌های اطلاع رسانی علوم اسلامی

3. روش تحقیق

این تحقیق به روش کتابخانه‌ای انجام گرفته است. بررسی تحقیقات پیشین، بررسی سایت‌های اینترنتی علوم اسلامی در فضای مجازی و جمع بندی کارهای انجام شده در فضای اینترنت و بررسی ضعف‌ها و قوت‌های موجود، بخشی از کار تحقیق بوده است.

3. 1. تعریف عملیاتی

منظور از علوم انسانی – اسلامی در این تحقیق، کلیه رشته‌هایی همانند روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، تاریخ، مردم‌شناسی، اقتصاد و رشته‌های دیگر علوم انسانی است که به وسیله محققان غربی و با رویکرد غربی و بیشتر سکولار وارد کشورهای اسلامی شده است و محققان اسلامی تلاش دارند این گونه رشته‌ها را با توجه به متون اسلامی اصلاح و تعدیل کنند.

4. آسیب‌شناسی پایگاه‌های اطلاعاتی موجود در زمینه علوم انسانی – اسلامی

آسیب‌شناسی پایگاه‌های اطلاع رسانی در زمینه علوم انسانی اسلامی را می‌توان از دو جنبه بررسی کرد: اول، آسیب‌شناسی پایگاه‌های اطلاع رسانی موجود براساس جامعیت بانک اطلاعاتی؛ دوم، آسیب‌شناسی پایگاه‌های اطلاع رسانی موجود از دیدگاه فرآیند تحقیق.

4. 1. آسیب‌شناسی پایگاه‌های اطلاع رسانی موجود براساس جامعیت بانک اطلاعاتی

در بررسی آسیب‌شناسی پایگاه‌های اطلاع رسانی در زمینه علوم انسانی اسلامی همان طور که در بخش 2. 2. گفته شد، می‌توان پایگاه‌های اطلاعاتی موجود در زمینه علوم انسانی اسلامی را در هشت گروه تقسیم کرد.
پایگاه‌های گروه اول (پایگاه‌های اطلاع رسانی شخصی)، گروه دوم (پایگاه‌های مذهبی کوچک و غیر تخصصی) و گروه سوم (پایگاه اطلاع رسانی در مورد یکی از امامان یا یکی از موضوعات اسلامی) که به علت محدودیت موضوع و اطلاعات ارائه شده و اینکه تنها به آثار یک شخص یا یک موضوع اسلامی می‌پردازد، از جهت جامعیت اطلاع رسانی در زمینه علوم انسانی – اسلامی بسیار ضعیف بوده و قابل بحث کردن نیستند.
گروه چهارم (پایگاه اطلاع رسانی مذهبی قوی)، مثل مؤسسه تبیان نیز به علت پراکنده بودن موضوعات مورد بحث و طبیعتاً عملکرد ناقص در ارائه آثار پژوهشی و ضعف بانک اطلاعاتی نمی‌توانند به عنوان یک پایگاه جامع اطلاع رسانی در زمینه علوم انسانی – اسلامی در نظر گرفته شوند. گروه پنجم (پایگاه‌های اطلاع رسانی تولید نرم افزار)، همانند پایگاه مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی که بیشترین تأکید آن بر جمع آوری نرم افزاری کتب قدیمی اسلامی است و تأکیدی بر جمع آوری کتب و پژوهش‌های جدید به خصوص در حوزه علوم انسانی اسلامی ندارد. بنابراین، با وجود اهمیت چنین مراکزی، از جهت جامعیت اطلاع رسانی در زمینه علوم انسانی اسلامی جزء پایگاه‌های اطلاع رسانی ضعیف طبقه بندی می‌شوند. گروه ششم (پایگاه‌های اطلاع رسانی کتابخانه‌های دیجیتال علوم اسلامی)، مانند پایگاه الکتاب نیز به علت عدم تأکید و سرمایه گذاری بر روی جمع آوری کتاب‌های مرتبط با علوم انسانی اسلامی و از آن مهم‌تر جمع آوری تحقیقات بین رشته‌ای علوم انسانی اسلامی، نمی‌تواند به عنوان پایگاه جامع اطلاع رسانی در این حوزه نگریسته شوند. همچنین گروه هفتم (پایگاه‌های اطلاع رسانی پژوهش‌های کلیه رشته‌های دانشگاهی)، همانند «Irandoc»، از آن جهت که هدفش جمع آوری اختصاصی مقالات علوم انسانی اسلامی نیست، بنابراین، بانک اطلاعاتی جامعی نیز در زمینه مقالات علوم انسانی اسلامی نخواهد داشت؛ به خصوص که اکثر مقالات گردآوری شده این پایگاه از مجلات علمی پژوهشی است که علوم انسانی اسلامی، هنوز صاحب چنین مجله‌ای نیست. همچنین این پایگاه طرحی درباره گردآوری مقالات همایش‌ها، سمینارها و مجلات غیر علمی پژوهشی ندارد و به علاوه در ایجاد کتابخانه الکترونیک مرتبط با علوم انسانی اسلامی نیز اقدامی نکرده است، بنابراین، این دسته از پایگاه‌ها نیز نمی‌توانند به عنوان یک سایت جامع در زمینه اطلاع رسانی علوم انسانی اسلامی ایفای نقش کنند. گروه هشتم (پایگاه‌های اطلاع رسانی پژوهشی و تحقیقاتی قوی در زمینه علوم اسلامی)، مانند پایگاه معارف قرآن نیز با وجود ایجاد دانشنامه موضوعی قرآن و جمع آوری آثار کتابخانه‌ای به صورت الکترونیک، نتوانسته است در جمع آوری کتب تخصصی بین رشته‌ای و مقاله‌های بین رشته‌ای علوم انسانی اسلامی توفیق قابل قبولی داشته باشد. ایجاد یک بانک جامع اطلاع رسانی در زمینه علوم انسانی اسلامی، یک کار تخصصی و اختصاصی خواهد بود تا بتواند جامعیت خود را حفظ کند.

4. 2. آسیب‌شناسی پایگاه‌های اطلاع رسانی موجود از دیدگاه فرآیند تحقیق

فرآیند تحقیق را می‌توان به عنوان یک شمای کلی از فعالیت‌های علمی و به زبان دقیق‌تر، به عنوان یک مدل بررسی علمی در نظر گرفت که دانشمندان به منظور تولید دانش درگیر آن هستند. ویژگی این فرآیند را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:
الف) تحقیق علمی امری نظام دار است. ب) تحقیق علمی، امری منطقی است. ج) تحقیق علمی، امری تجربی است. د) تحقیق علمی، امری تراکمی (7) است. ه‍) تحقیق‌های علمی، داده‌ها را خلاصه می‌کند. و) تحقیق علمی، تکرارپذیر و انتقال پذیر است. ز) تحقیق علمی، امری دوری و متسلسل (8) است. ح) تحقیق علمی، امری خود تصحیح کننده است. ط) تحقیق علمی، امری انتقادپذیر است. (حسن آبادی، 1390)
شش مورد آخر فرآیند تحقیق که ارتباط مشهودتری با آسیب‌شناسی علوم انسانی – اسلامی در فضای فنّاوری اطلاعات محور دارد، با تفضیل بیشتری بررسی می‌شود.

– مورد د: تحقیق علمی، امری تراکمی است.

هدف تحقیق، تهیه پاسخی است برای پرسش‌هایی که تا زمان تحقیق برای آن‌ها پاسخی منطقی وجود نداشته باشد. فعالیت تحقیقی می‌تواند از یک سو به کشف دانش جدید و از سویی دیگر جهت تکمیل دانش موجود صورت گیرد. هدف نیز کشف یا تکمیل دانش بشری است، نه تکرار دوباره یک تحقیق.

– مورد ه: تحقیق‌های علمی داده‌ها را خلاصه می‌کند.

پژوهشگر درباره داده‌های گردآوری شده، از شیوه‌های تحلیلی استفاده می‌کند تا بدین وسیله، توانایی شناسایی روابط کلی را افزایش دهد و از طریق تبدیل آن‌ها به مقوله‌های قابل فهمی از مفاهیم و سازه‌ها، از بی نظمی رویدادها و چیزهای پراکنده، بکاهد.

– مورد و: تحقیق علمی تکرارپذیر و انتقال پذیر است.

یعنی دیگران نیز می‌توانند این روش‌ها را تکرار و روایی آن‌ها را ارزیابی کنند. دو ویژگی تکرارپذیری و انتقال پذیری هم از لحاظ نقش آن در پیشبرد دانش و هم از لحاظ نقش آن در تصمیم گیری‌ها، حائز اهمیت فراوان است.

– مورد ز: تحقیق علمی، امری دوری و متسلسل است.

تحقیق معمولاً با یک مسئله آغاز می‌شود و با یک تعمیم پذیری موقتی پایان می‌پذیرد، اما تعمیم پایان هر دور، با آغاز دور بعدی است. این فرآیند دوری به گونه‌ای نامحدود ادامه دارد و منعکس کننده پیشرفت یک نظام علمی است.

– مورد ح: تحقیق علمی، امری خود تصحیح کننده است.

تعمیم موقتی برای مسائل تحقیق به گونه‌ای منطقی و تجربی آزمایش می‌شود. اگر این تعمیم‌ها رد شود، تعمیم تازه‌ای تدوین و آزمایش می‌شود. در فرآیند تدوین دوباره، تمامی عملیات تحقیقی مجدداً ارزشیابی می‌شود، زیرا رد یک تعمیم موقتی، ممکن است نه ناشی از ناروایی، بلکه ناشی از خطاهای عملیات تحقیقی باشد.

– مورد ط: تحقیق علمی، امری انتقادپذیر است.

دانشمند، همواره به نتایج هر تحقیق علمی به دیده‌ی انتقادی می‌نگرد و منتقد سرسخت تحقیق‌های خویش و دیگران است.
تحقیقات علوم انسانی اسلامی در حال حاضر در تمام شش مرحله فرآیند تحقیق فوق، دچار آسیب است و عملکرد ناقصی دارد؛ بدین صورت که تحقیقات در حوزه علوم انسانی – اسلامی به طور تراکمی افزایش نمی‌یابد و هر کس با توجه به توان خود از ابتدا روی یک موضوع کار می‌کند و نتایج کار به دیگران منتقل نمی‌شود (مورد اول)؛ از این رو داده‌های علمی خلاصه و طبقه بندی نمی‌شود و انتقال نمی‌یابد (مورد دوم و سوم). یعنی اینکه محققان دیگر ادامه دهنده کار محققان قبلی نیستند و آن‌ها نیز کار تحقیقی را از ابتدا شروع می‌کنند (مورد چهارم)؛ از این رو تحقیقات زیر بوته نقد و آزمایش مجدد جدی قرار نمی‌گیرند (مورد پنجم و ششم).
بنابراین تحقیقات علوم انسانی – اسلامی از جهت فرآیند تحقیق و جامعیت بانک‌های اطلاعاتی موجود با نقص‌های اسلامی و مهمی درگیر است که آن را می‌توان با ایجاد «بانک جامع اطلاعاتی علوم انسانی – اسلامی در فضای مجازی» اصلاح کرد.

5. شاخص‌های بانک جامع اطلاعاتی علوم انسانی – اسلامی بر پایه فنّاوری اطلاعات

الف) اختصاصی بودن

بانک جامع اطلاعاتی علوم انسانی – اسلامی بر پایه فناوری اطلاعات تنها باید اختصاص به جمع آوری و ارائه مطالب در زمینه علوم انسانی – اسلامی داشته باشد و از پراکندگی و فعالیت‌های دیگر اجتناب کند و انرژی خود را تنها در این زمینه به کار برد تا قادر به تشکیل یک پایگاه اطلاع رسانی جامع شود.

ب) گردآوری و ارائه مقالات در خصوص علوم انسانی اسلامی

این مقالات نه تنها باید شامل مقالات مرتبط چاپ شده در مجلات علمی – پژوهشی، علمی – ترویجی و تخصصی باشد، بلکه به علت نبود مجلات بین رشته‌ای علوم انسانی اسلامی، مقالات چاپ شده در همایش‌ها، مجلات دینی و روزنامه‌ها نیز مدنظر باشند و روش‌هایی برای جمع آوری آن‌ها در نظر گرفته شود.

ج) کتابخانه دیجیتالی

مهم‌ترین ویژگی کتابخانه الکترونیکی علاوه بر حجم بالای اطلاعات، داشتن امکانات جستجو و پژوهش به صورت تخصصی و با قابلیت‌های کارآمد علمی است؛ به طوری که کاربر علاوه بر دسترسی به متون و منابع مهم، کمیاب یا نایاب، بتواند درون آن منابع نیز به سیر و سیاحت علمی بپردازد و از آن‌ها به شایستگی استفاده کند. تعداد قابل توجهی کتاب‌های بین رشته‌ای در هر کدام از رشته‌های تخصصی چاپ شده است که اکثر آن‌ها نیز به چاپ دوم نمی‌رسند و از گردونه فرآیند تحقیق خارج می‌شوند. جمع آوری و تبدیل این کتاب‌ها به کتابخانه دیجیتالی، یکی از اهداف بانک جامع اطلاع رسانی در زمینه علوم انسانی – اسلامی خواهد بود. مثلاً در زمینه روان‌شناسی از دیدگاه اسلامی، اسامی بیش از صد کتاب به وسیله محقق این مقاله جمع آوری شده است، اما بیشتر این کتاب‌ها در اختیار محققان بین رشته‌ای روان‌شناسی و علوم قرآنی قرار نمی‌گیرد، به خصوص که اکثر این کتاب‌ها نیز به چاپ دوم نمی‌رسند.

د) مجله الکترونیکی

پذیرش مقالات مرتبط با علوم انسانی – اسلامی و چاپ و ارائه آن‌ها در مجله الکترونیکی با کم‌ترین سخت گیری، می‌تواند یک بانک اطلاعاتی خوب ایجاد کند. ضرورت ایجاد چنین مجله الکترونیکی در حال حاضر از این رو است که اولاً، مجلات علمی پژوهشی در زمینه بین رشته‌ای علوم انسانی اسلامی مورد نظر (9) وجود ندارد و چاپ این مقالات در روزنامه‌ها و مجلات دیگر برای بسیاری از افراد مشکل است؛ ثانیاً، شاید در حال حاضر، جمع آوری و ارائه مقالات بین رشته‌ای علوم انسانی اسلامی، مهم‌تر از نظارت و کیفیت آن‌ها باشد تا باعث حرکت ابتدایی و پرشور تعداد بسیاری از محققان شود.

ه‍) جمع آوری تحقیقات انجام شده در سایر کشورهای اسلامی

در دیگر کشورهای اسلامی، همچون مصر، تحقیقات و نگارش کتاب‌های بین رشته‌ای علوم انسانی اسلامی قابل توجه است که پایگاه‌های اطلاع رسانی موجود در کشور، توجه و تلاشی برای گردآوری آن‌ها انجام نداده‌اند. طبیعتاً یک پایگاه جامع اطلاع رسانی در زمینه علوم انسانی اسلامی علاوه بر داشتن کانال‌های ارتباطی با آن‌ها، باید طرحی نیز برای جمع آوری تحقیقات و کتاب‌های مربوط نیز داشته باشد.

و) اطلاع رسانی خدمات و معرفی محصولات فناوری اطلاعات

ارتباط با کاربران و سرویس دهی به آنان، معرفی نرم افزارهای پژوهشی، معرفی سایر پایگاه‌های اطلاع رسانی و همچنین ارائه خدمات به محققان انگلیسی زبان و عرب زبان از اهداف دیگر چنین پایگاه جامع اطلاع رسانی خواهد بود.

6. جمع بندی و نتیجه‌گیری

در حال حاضر تحقیقات در زمینه علوم انسانی اسلامی به شکل تراکمی و متسلسل پیش نمی‌رود و محققان علوم بین رشته‌ای قرآن کریم کمتر می‌توانند از آثار پژوهشی و کتاب‌های مرتبط استفاده کنند. پایگاه‌های اطلاع رسانی موجود نیز در زمینه ارائه تحقیقات علوم بین رشته‌ای انسانی اسلامی، به صورت تخصصی و فراگیر وارد نشده‌اند که نتیجه چنین نقصی این بوده است که پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی، به صورت تجمعی افزایش نیافته است و هر کس با توجه به استعداد خود در یک زمینه تحقیق می‌کند و نتایج تحقیق وی نیز در اکثر مواقع از بین می‌رود یا به دست نیازمندان آن نمی‌رسد. به دلیل عدم ارتباط محققان علوم انسانی – اسلامی با یکدیگر، بیشتر تحقیقات در این زمینه به صورت پراکنده و غیرمرتبط با یکدیگر رشد می‌کند. نتایج همایش‌های بی‌شماری که برگزار می‌شود تنها به همان همایش اختصاص می‌یابد و نتایج آن از بین می‌رود و به دیگران انتقال نمی‌یابد. نتیجه کار از بین رفتن سرمایه‌های فکری، معنوی و مالی اندیشمندان این حوزه تحقیقی خواهد بود.
راه حل این مشکل در ایجاد بانک جامع اطلاع رسانی در فضای مجازی در زمینه علوم انسانی اسلامی است که نخست، به طور تخصصی در زمینه علوم انسانی اسلامی فعالیت کند؛ دوم، به جمع آوری مقالات مرتبط در همایش‌ها، مجلات و روزنامه‌ها بپردازد؛ سوم، دارای کتابخانه دیجیتال و مجله الکترونیکی همراه با ارتباط گسترده با مخاطبانش باشد و طرحی نیز برای جمع آوری تحقیقات علوم انسانی – اسلامی سایر کشورها داشته باشد. ان شاء الله.

پی‌نوشت‌ها:

* عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور
1. www.ahlul-bayt.org
2. www.imamalinet.net
3. www.ashura.com
4. www.islamicfeqh.org
5. full text full image
6. Download
7. cumulative
8. vicious circularity
9. منظور محقق از علوم انسانی اسلامی در بخش سوم در قسمت تعریف عملیاتی ارائه شده است.

کتابنامه :
1. احمدزاده کرمانی، روح الله، 1388، درآمدی بر ماهیت‌شناسی جنگ نرم پس از انقلاب اسلامی ایران، فصلنامه مطالعاتی بسیج، شماره 43.
2. حسن آبادی، حمیدرضا؛ جعفری دهکردی، علی، 1390، آمار و روش تحقیق، انتشارات مدرسان شریف.
3. حسینی سروی، سید علی اکبر، 1376، ماهنامه خبر دانشگاه شیراز، نشریه روابط عمومی دانشگاه شیراز، سال چهارم، شماره 55.
4. حسینی سروی، سید علی اکبر، 1377، پژوهش در آموزش، وزارت آموزش و پرورش، پژوهشکده تعلیم و تربیت، صفحات 159-150.
5. ساعی احمد، صفرپور مهدی، 1378، فرهنگ در بستر جهانی شدن، ماهنامه مهندسی فرهنگی، شماره 25 و 26.
6. عباسی، مهدی، 1390، مجموعه مقالات سومین جشنواره پژوهش‌های قرآنی، انتشارات دانشگاه پیام نور زنجان.
7. فلاحی، علی محمد، 1388، آثار و برکات گسترش فرهنگ و معارف قرآن در جامعه، مجموعه مقالات بخش مقاله نویسی بیست و ششمین دوره مسابقات بین‌المللی قرآن کریم.
8. طالعی، عبدالحسین، کریمی، رضا، 1388، ترویج مفاهیم قرآنی در فضای اطلاعات محور، فرصت‌ها، تهدیدها، راهکارها، مجموعه مقالات بخش مقاله نویسی بیست و ششمین دوره مسابقات بین‌المللی قرآن کریم، صفحات 111-84.
9. متقی، ابراهیم، 1388، مدیریت جنگ نرم در فضای عدم تعادل امنیتی، فصلنامه مطالعات بسیج، شماره 43.
10. معرفت، محمدهادی، 1384، قرآن و جهانی شدن، قرآن و توسعه فرهنگی (مجموعه مقالات)، تهران، فرهنگ مشرق زمین.
11. – وحدت، محمد علی؛ اولیاء، محمدصالح، 1381، فناوری اطلاعات و نقش آن در تجدید ساختار آموزش عالی، کتاب سیاست‌ها و راهبردهای علم، فناوری و فرهنگ، تهران، قصیده سرا.
منبع مقاله :
جمعی از نویسندگان، (1394)، مجموعه مقالات نخستین کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی (جلد 4)، تهران: آفتاب توسعه، چاپ اول