نامگذاری سوره مائده

مائده به معنای سفره غذا یا خود غذاست. این سوره را به این دلیل مائده نامیده‌اند که داستان نزول مائده براى یاران حضرت عیسی را بیان می‌کند.

این واژه دو بار در این سوره به کار رفته است و در هیچ سوره‌ی دیگری استعمال نشده است.

نام‌ های دیگر این سوره عقود‌ به معنای پیمان‌ها و قراردادها و مُنقِذه‌ به معنای رهاننده و نجات‌دهنده است.
 

ترتیب و محل نزول

سوره مائده جزو سوره‌های مدنی و در ترتیب نزول، صد و سیزدهمین سوره‌ای است که بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل شده است.

این سوره در چینش کنونی مُصحَف، پنجمین سوره است و در جزء ششم و هفتم قرآن جای دارد.
 

تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

سوره مائده ۱۲۰ آیه، ۲۸۴۲ کلمه و ۱۲۲۰۷ حرف دارد. این سوره به لحاظ حجمی جزو سوره‌های سَبعُ طِوال و یکی از سوره‌های بزرگ قرآن است.
 

محتوا

در سوره مائده سلسله‌ای از معارف و عقاید اسلامی و احکام و وظایف دینی مطرح شده است.

مسئله ولایت و رهبریِ بعد از پیامبر(صلی الله علیه و آله)، مسئله تثلیث مسیحیان، مسائل مربوط به قیامت و رستاخیر، مسئله وفای به عهد، عدالت اجتماعی، حکم قتل و داستان هابیل و قابیل به همین مناسبت، احکام وضو و تیمم و قصاص و دزدی و احکام فرد مُحرِم از مباحث مطرح در این سوره است.

به گفته تفسیر المیزان هدف کلی این سوره دعوت به وفای به عهد و پایداری در پیمان‌هاست. بنابر این سوره، عادت الهی بر این است که بر کسانی که تقوا پیشه می‌کنند و به مردم احسان می‌کنند، رحمت کند و آسان گیرد و بر کسانی که در پیمانشان با امام خویش، گردنکشی می‌کنند، سخت‌ گیرد. 1
 

اهداف و آموزه‌ها

اهداف و مقاصد عمدۀ سوره مائده عبارت اند از:

قانون گذارى در جهت تنظیم روابط داخلى مسلمانان با هم دیگر؛

قانون گذارى در جهت رفتار و روابط خارجى مسلمانان با یهودیان و مسیحیان اهل کتاب؛

روشن کردن خط ولایت و رهبرى بعد از پیامبر صلى‌الله‌علیه‌وآله.
 

محتوا و موضوعات

محتواى سوره مائده یک سلسله از معارف و عقائد اسلامى و یک سلسله از احکام و وظائف دینى است.

در قسمت اول به مسالۀ ولایت و رهبرى بعد از پیامبر صلى‌الله‌علیه‌وآله و مساله تثلیث مسیحیان و قسمتهایى از مسائل مربوط به قیامت و رستاخیز و بازخواست از انبیاء در مورد امتهایشان اشاره شده است.

در قسمت دوم مسالۀ وفاى به پیمانها، عدالت اجتماعى، شهادت به عدل و تحریم قتل نفس (و به تناسب آن داستان فرزندان آدم و قتل هابیل به وسیله قابیل) و همچنین توضیح قسمتهایى از غذاهاى حلال و حرام و قسمتى از احکام وضو و تیمم آمده است.

محل نزول

بنا بر قول ابن عباس و مجاهد، سوره مائده در مدینه، نازل شده است. جعفر بن مبشر و شعبى گویند: همه آیات این سوره، در مدینه نازل شده است، باستثناى «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ …» (آیه 3) که در سفر حجة الوداع، هنگامى که بر شتر خود ایستاده بود نازل گردید.
 

زمان نزول

از آن جا که نزول سوره مائده بعد از سوره فتح می باشد و سوره فتح بعد از صلح حدیبیّه (در سال ششم هجرى) نازل شده، به این نتیجه مى رسیم که نزول سوره مائده بین سال هفتم تا دهم هجرى بوده است.

اما در برخى روایات از امام على علیه‌السلام حکایت شده که سوره مائده دو یا سه ماه پیش از رحلت پیامبر صلى‌الله‌علیه‌وآله نازل گردیده است. 2
 

آیات مشهور

آیه اکمال، آیه وسیله، آیه ولایت و آیه تبلیغ از جمله آیات مشهور سوره مائده است.
 

آیه اکمال

الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلَامَ دِینًا ۚ

ترجمه: امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم، و اسلام را براى شما [به عنوان‌] آیینى برگزیدم.

شیعیان اتفاق نظر دارند این آیه درباره واقعه غدیر خم و ولایت علی(ع)، در روز ۱۸ ذی‌الحجه، نازل شده است.

برخی منابع اهل سنت از نزول این آیه در روز عرفه خبر می‌دهند.

علامه امینی در کتاب الغدیر و میر حامد حسین در عبقات الانوار با جستجو در کتاب‌های اهل سنت، شواهد بسیاری از آنان در تأیید و اثبات نزول این آیه در‌ شأن علی(عیه السلام) و واقعه غدیر آورده‌اند.
 

آیه حرمت قتل

مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا وَمَنْ أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَا أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا ۚ..

ترجمه: هر کس کسى را، جز به قصاص قتل، یا [به کیفر] فسادى در زمین، بکشد، چنان است که گویى همه مردم را کشته باشد. و هر کس کسى را زنده بدارد، چنان است که گویى تمام مردم را زنده داشته است.

مفسران در توضیح اینکه چرا کشتن یک نفر، کشتن همه انسان‌ها و نجات یک انسان، نجات همه انسان‌ ها معرفی شده، نظرهای مختلفی ارائه کرده‌اند.

علامه طباطبایی می‌نویسد قتل یک انسان، مخالفت و مبارزه با ربوبیت و خلقت خداست، به همین دلیل گویی قتلِ همه آدمیان است.

در مجمع البیان هم چند نظر آمده است، از جمله اینکه گویی قاتل، کمر به قتل همه انسان‌ها بسته یا منظور از قتل در اینجا قتل پیامبر یا امام عادل است یا اینکه چون قاتل سنت قتل را ترویج داده، پس گناه همه قتل‌ها به گردن اوست.

در تفسیر نمونه نیز آمده است منظور این است که چنین آدمی که قتل انجام داده، آمادگی آن را دارد که دیگران را نیز به قتل برساند یا اینکه مقصود این است که جامعه انسانی همچون یک واحد است و افراد آن، همچون اعضای آن هستند که اثر لطمه‌ای به یکی از اعضا، در دیگر اعضا نیز آشکار می‌شود. در برخی از روایات آمده است مراد از مرگ و حیات در این آیه، گمراهی و هدایت است.
 

آیه وسیله

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّـهَ وَابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ وَجَاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ

ترجمه: اى کسانى که ایمان آورده‌اید، از خدا پروا کنید و به او [توسل و] تقرب جویید و در راهش جهاد کنید. باشد که رستگار شوید.

به اعتقاد شیعیان، این آیه یکی از دلایل اثبات توسل به اولیا و انبیاست؛ چرا که این آیه به طور صریح مؤمنان را به توسل (برگزیدن وسیله) توصیه کرده است.

از نظر شیعه، وسیله مفهومی گسترده دارد و می‌تواند شامل واجبات و مستحبات شود.

در منابع روایی، احادیث پرشماری از اهل بیت(علیه السلام) در باب توسل نقل شده و معنا و مصادیق وسیله و نیز آثار و نتایج آن بیان شده است.
 

آیه ولایت

إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّـهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ

ترجمه: ولی شما فقط خدا، پیامبر و مؤمنانی هستند که نماز را به پا داشته، در رکوع زکات می‌دهند.

این آیه به تایید همه منابع معتبر شیعه و برخی منابع اهل سنت در شأن امام علی(علیه السلام) نازل شده و او را ستوده است.

در روایات آمده است فقیری به مسجد آمد و تقاضای کمک کرد؛ اما کسی به او کمک نکرد. در این هنگام امام علی(علیه السلام) در حال رکوع به انگشتر خود اشاره کرد و فقیر آن را از انگشت امام بیرون کشید. شیعیان از این آیه برای اثبات ولایت آن امام استفاده می‌کنند.
 

آیه تبلیغ

یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ ۖ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّـهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّـهَ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ

ترجمه: اى پیامبر، آنچه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده، ابلاغ کن؛ و اگر نکنى پیامش را نرسانده‌اى. و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه مى‌دارد.

آرى، خدا گروه کافران را هدایت نمى‌کند.

مفسران شیعه تصریح کرده‌اند که آیه تبلیغ پس از بازگشت رسول خدا از حجة الوداع در منطقه غدیر خم در روز ۱۸ ذی‌الحجه نازل شد.

در منابع اهل سنت نیز روایاتی وجود دارد که زمان و مکان نزول این آیه را غدیر خم بیان می‌کند.

عالمان شیعه با تکیه بر روایاتی از امامان(علیه السلام) و برخی از اصحاب پیامبر، نزول آیه تبلیغ را درباره واقعه غدیر خم و اعلام جانشینی امام علی(علیه السلام) قطعی می‌دانند.
 

آیه وضو

یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیدِیکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَین..

ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هنگامی که به نماز می‌ایستید، صورت و دست‌ها را تا آرنج‌ها بشویید و سر و پاها را تا مفصل‌ها مسح کنید.

این آیه تنها آیه قرآن است که چگونگی وضو گرفتن را بیان می‌کند. برداشت فقیهان شیعه و اهل سنت از این آیه متفاوت است.

شیعیان می‌گویند بر پاها همچون سر باید مسح کشید؛ اما سُنّیان پاها را به صورت و دست‌ها ملحق می‌کنند و حکم به شستن آنها می‌دهند.

گفتنی است شیعیان به جز آیه وضو به روایات بسیاری که درباره وضو و جزئیات آن از اهل بیت (علیه السلام) نقل شده استناد می‌کنند.
 

آیه محاربه

إِنَّمَا جَزَاء الَّذِینَ یُحَارِبُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَیَسْعَوْنَ فِی الأَرْضِ فَسَادًا أَن یُقَتَّلُواْ أَوْ یُصَلَّبُواْ أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُم مِّنْ خِلافٍ أَوْ یُنفَوْاْ مِنَ الأَرْضِ ذَلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنْیَا وَلَهُمْ فِی الآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِیمٌ

ترجمه: جزای کسانی که با خدا و پیامبرش جنگ می‌کنند و در زمین به فساد می‌کوشند، آن است که کشته شوند یا بر دار گردند یا دست‌ها و پاهایشان یکی از چپ و یکی از راست بریده شود یا از سرزمین خود تبعید شوند. این‌ها رسواییشان در این جهان است و در آخرت نیز به عذابی بزرگ گرفتار آیند.

محارب به کسانی گفته می‌شود که در جامعه اسلامی ایجاد نا امنی می‌کنند و در واقع به جنگ خدا و رسولش رفته‌اند.

مجازات محاربه با مسلمانان طبق آیه محاربه، کشتن، به دار آویختن، قطع دست و پا و تبعید یا زندانی است.

فقیهان شیعه برای تحقق محاربه، ترسیدن مردم و سلاح کشیدنِ محارب بر روی مردم را شرط دانسته‌اند.

درباره آیه محاربه روایاتی نیز در خصوص توضیح و چگونگی مجازات آن آمده است.
 

آیات الاحکام

نزدیک به ۳۰ آیه از آیات سوره مائده را جزو آیات الاحکام برشمرده‌اند. احکام شخص مُحرِم و حرام‌بودن شکارکردن در هنگام اِحرام در حج، حرام‌بودن خوردن مُردار، خون و گوشت خوک، حکم وضو و چگونه انجام دادن آن برای نماز، حکم قصاص، حکم قطع دست دزد، کَفّاره شکستن قَسَم، حرام بودن شراب و قمار از جمله احکامی است که در این سوره بیان شده است. آیاتی که یا حکم شرعی در آن وجود دارد یا در فرآیند استنباط احکام مورد استفاده قرار می‌گیرند، آیات الاحکام خوانده می‌شود. 1

آثار و برکات تلاوت سوره مائده

1. افزایش ایمان

از امام محمد باقر علیه السلام روایت است که ایشان فرمودند: کسی که این سوره را در هر روز پنجشنبه بخواند، ایمانش به ظلم و ستم پوشیده نگردد و کسی را با پروردگارش شریک نسازد.
 

2. زیاد شدن روزی

هر کس هنگام صبح آیه 114 سوره مائده را قرائت کند روزی او در آن روز از جایی رسد که خود نیز گمان ندارد.
 

3. برآورده شدن حاجات

روز اول بعد از نماز صبح با وضو دو رکعت نماز حاجت بخواند آنگاه تا 40 روز هر روز رو به قبله 100 صلوات بفرستد و آیه 114 سوره مائده را بخواند و در بین خواندن با کسی تکلم ننماید. این عمل در فتح امور بسیار مؤثر است.
 

4. جلوگیری از سرقت و تلف شدن مال

از امام صادق علیه السلام نقل شده است: هر کس که سوره مائده را بنویسد و آن را در صندوق و وسایل و پارچه های خود قرار دهد، از سرقت و تلف شدن و از بین رفتن آنها در امان خواهد ماند…
 

شأن نزول و محتوای سوره مائده

مائده به معنى سفره آراسته از غذا مى باشد. مائده نام پنجمین سوره قرآن مى باشد که از آیه 112این سوره گرفته شده است.

قسمتى از این سوره درباره تقاضاى حواریون و یاران حضرت عیسى علیه السلام است که از او خواستند سفره اى آراسته از غذا براى آنان از طرف خداوند نازل شود.

بعضى از موضوعات مطرح شده در این سوره عبارتند از:بیان معارف اسلامى موضوع رهبرى بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نفى اعتقاد مسیحیت به تثلیث، موضوع وفاى به عهد و عدالت اجتماعى، شهادت به عدل، داستان هابیل و قابیل فرزندان آدم علیه السلام و تحریم قتل نفس و معرفى غذاهاى حلال و حرام و بیان قسمتى ازاحکام مربوط به وضو و تیمّم. این سوره 120 آیه دارد و در مدینه نازل شده است. 3

پی نوشت:
1.www.fa.wikishia.net
2.www.quran.inoor.ir
3.www.hajij.com