مروری بر مهم‌ترین مقاتلی که درباره امام حسین (علیه السلام) نوشته شده

«مقتل» در لغت به معنای محل قتل است و در اصطلاح به چگونگی شهادت ائمه اشاره دارد اما از آنجا که واقعه کربلا یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین رخدادهای تاریخی است بیشترین مقاتل درباره چگونگی شهادت امام حسین (علیه السلام) و یارانش نوشته شده‌اند؛ کتاب‌های تاریخی‌ای که گاهی اتفاقات نادرست و تحریفاتی هم از این واقعه مهم در آنها دیده می‌شود. در این مطلب سعی شده برخی از کتاب‌های معتبری که در این خصوص نوشته شده و مورد تأیید علما و محققین هستند معرفی شوند. برای تهیه این مطلب محمد اسفندیاری مورخ تاریخ اسلام به ما کمک کرد.

مقتل الحسین (علیه السلام)

نویسنده: لوط بن یحیی ازدی
دوره نگارش: قرن دوم
لوط بن یحیی ازدی مشهور به ابومخنف از علمای علم تاریخی در کوفه به دنیا آمد و در سال 157 یا 158 هجری درگذشت. پدر او از یاران امیرالمومنین (علیه السلام) و جدش مخنف بن سلیم یا سالم از صحابه رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بود. ابومخنف از مورخین نامدار صدر اسلام است که نخستین کتاب مستقل درباره قیام امام حسین (علیه السلام) را نوشت. برای همین می‌توان گفت مقتل الحسین ابومخنف نخستین مقتلی است که 60 سال بعد از واقعه عاشورا نوشته شده مقتل ابومخنف از معتبرترین مقاتل امام حسین (علیه السلام) است چرا که برخی از احادیث را از امام صادق (علیه السلام) نقل قول کرده و بسیاری از مطالب را از شاهدین واقعه کربلا یا یک یا دو واسطه نگاشته اما اتفاق مهمی که برای این کتاب افتاد این بود که مانند دیگر کتاب‌های با ارزش ابومخنف نابود شد و هیچ نسخه‌ای از آن باقی نماند. ابومخنف حدود 40 کتاب داشت که متأسفانه همه آنها از میان رفته. مهم‌ترین آنها مقتل امیرالمومنین (علیه السلام) مقتل الحسن (علیه السلام) و مقتل الحسین (علیه السلام) بوده. البته مقتل الحسین (علیه السلام) تا حدود قرن چهارم هجری موجود بود و طبری در کتاب‌هایش از آن نقل قول کرده. هر چند کتابی امروز به نام مقتل ابومخنف وجود دارد اما به عقیده بیشتر علمای شیعه این کتاب از او نیست و نمی‌توان آن را منسوب به ابومخنف دانست و بنابر دلایل متعددی مجعول است. اولین دلیل اینکه محتوای این مقتل با تاریخ طبری بسیار متفاوت است در حالی که طبری بدون واسطه یا با یک واسطه از کتاب ابومخنف نقل قول دارد. همچنین جملات و عباراتی نیز در آن به کار برده شده که نشان می‌دهد جاعل کتاب ابومخنف بسیار ناآشنا و جاهل به تاریخ واقعه کربلا بوده. با این حال در دوران معاصر برخی پژوهشگران سعی کرده‌اند با گردآوری و تطبیق نقل قولهایی که طبری از ابومخنف داشته مجعوله‌ای را ارائه دهند و توفیقاتی کسب کنند.

لهوف

نویسنده: رضی الدین ابوالقاسم علی بن جعفر بن طاووس
دوره نگارش: قرن هفتم
رضی الدین ابوالقاسم از علما و عرفای بلندمرتبه شیعه است که ده‌ها عنوان کتاب دارد. لهوف که نام اصلی‌اش «لهوف علی قتلی الطفوف» است یکی از مهم‌ترین منابع مهم تاریخی و روایی شیعه درباره امام حسین (علیه السلام) به شمار می‌آید. ابن طاووس این کتاب را برای زائرین امام حسین تألیف کرده. برای همین یکی از مواردی که در آن در نظر گرفته، وقت کم مسافران است. به همین دلیل آن را به گونه‌ای نوشته که مسافران در زمان محدود مسافرت آن را مطالعه کنند. به نظر خود ابن طاووس هر کس از ترتیب و نگارش این کتاب آگاه شود، با اختصار و حجم اندکی که دارد می‌داند با دیگر کتاب‌ها متفاوت است و دارای مزیتی‌هایی است. در «لهوف» هر چند روایات کتاب بدون سند ذکر شده‌اند اما با این وجود مورد اعتماد اهل تشیع هستند. مقتل لهوف بارها در تهران، قم، نجف و دیگر شهرها چاپ شده.

مثیرالاحزان

نویسنده: علامه ابن نما حلی
دوره نگارش: قرن هفتم
نام کاملش «مثیر الاحزان و منیر سبل الاشجان» است که ابن نما حلی از علمای بزرگ و فقهای شیعه آن را به نگارش درآورده. او بعد از سال‌ها تلاش در راه خدمت به نشر آثار ائمه، در 78 سالگی در شهر حله رحلت کرد. «مثیرالاحزان» کتابی تاریخی و روایی درباره قیام امام حسین (علیه السلام) است که سه بخش دارد. بخش اول شامل گزارشی از قیام امام تا ورود به کربلاست، بخش دوم درباره رخدادهای کربلا تا شهادت آن حضرت و بخش سوم شرح وقایع پس از شهادت امام حسین (علیه السلام) را بازگو می‌کند؛ از رفتن اسرا به کوفه و شام و مدینه گرفته تا سخنان حضرت زینت (علیها السلام)، امام سجاد (علیه السلام) و دیگران.

مقتل بحارالانوار

نویسنده: محمدباقر مجلسی
دوره نگارش: قرن یازدهم
کتاب «بحارالانوار» مفصل‌ترین مجموعه حدیثی شیعه است که علامه مجلسی با یاری گروهی از شاگردان خود آن را گردآوری کرده. علامه مجلسی سعی کرده در این دایره المعارف همه موضوعات و مسائل را پوشش دهد. با توجه به این موضوع باید گفت بخشی از کتاب 110 جلدی «بحارالانوار» به زندگی و قیام امام حسین (علیه السلام) اختصاص دارد. به نوعی می‌توان گفت علامه مجلسی بخشی از جلد 44 و همه جلد 45 یعنی بیش از یک و نیم جلد از «بحارالانوار» را به زندگانی امام حسین (علیه السلام) و شهادت او و حوادث پس از شهادت آن حضرت در قالب 27 باب اختصاص داده. به این بخش از کتاب که نگارش آن ربیع الاول سال 1079 به پایان رسیده، «مقتل بحارالانوار» گفته می‌شود. کتاب مقتل علامه مجلسی را آیت الله محمد حسین هشترودی تبریزی در سال 1347 به فارسی ترجمه کرد و نام کتاب را «محن الابرار» گذاشت.

خصائص الحسینیه

نویسنده: آیت الله شیخ جعفر شوشتری
دوره نگارش: قرن سیزدهم
آیت الله شوشتری از مراجع تقلید و واعظان و خطبای عصر خود بود و کتاب «خصائص الحسینیه» را آن طور که در ابتای کتاب گفته پس از 60 سالگی نوشته. این کتاب که نام دقیق آن «خصائص الحسین (علیه السلام) و مزایا المظلوم» است، با مقتل‌های دیگر امام حسین (علیه السلام) تفاوت دارد. چرا که‌ این کتاب درباره تاریخ نگاری قیام اباعبدالله نیست بلکه شرح حال نگاری شخصیت و خصایص آن حضرت است. به همین دلیل کتاب آیت الله شوشتری، اثری کم‌نظیر و کمابیش ابتکاری است. این عالم بزرگ توانسته در این کتاب برخی از ابعاد شخصیت امام سوم شیعیان را کشف و معرفی کند و از مسائلی سخن بگوید که قبلاً دیگران نگفته بودند. از همین رو، در برخی از روایات کتاب و تحلیل‌های نویسنده جای تأمل است. البته اهمیت کتاب در جای خود باقی است. «خصائص الحسین (علیه السلام) یک مقدمه و 11 فصل دارد.

نفس المهموم

نویسنده: شیخ عباس قمی
دوره نگارش: قرن چهاردهم
«نفس المهموم» کتابی خوشخوان و خوش تدوین درباره امام حسین (علیه السلام) است که قیام آن حضرت را با نظر رایج شیعه بیان می‌کند. این کتاب نشان دهنده اوج تسلط یک عالم بر تاریخ و مقتل و روایات است. این کتاب، حاصل جمع کتاب‌های گذشتگان است و همانطور که نویسنده ابتدای کتاب گفته در آن مطالبی را که خود قبول دارد و صحیحی می‌داند نقل کرده. برای همین می‌توان می‌گفت این مقتل کتاب جامعی است که به هیچ عنوان گزافه گویی و اباطیل و حرف اشتباه ندارد. تا حدی که بعداز مقتل نفس المهموم و کتاب «منتهی الامال» شیخ عباس قمی که روایتی از زندگانی اهل بیت (علیهم السلام) است، بیشتر مقاتل بعد از آن از مطالب این کتاب بهره برده‌اند. «نفس المهموم» شامل مقدمه، پنج باب و موخره است. ترجمه «نفس المهموم» به فارسی را نخستین بار آیت الله ابوالحسن شعرانی با عنوان «دمع السجوم» و ترجمه دیگر آن را آیت الله محمدباقر کمره‌ای انجام داده.
منبع مقاله :
نشریه همشهری آیه، دوره جدید، سال هفتم، آبان 1394