آوای موسیقایی آیات قرآن

«والعادیات ضبحاً. فالموریات قدحاً. فالمغیرات صبحاً. فَأثرنَ به نقعاً.فَوَسَطنَ بهِ جمعاً…»
سوگند به اسبان دونده ای که نفس نفس می زنند.سوگند به اسبانی که با سم از سنگ آتش می جهانند. و سوگند به اسبانی که بامدادان هجوم آورند.و در آنجا غبار برانگیزند.و درآنجا همه را در میان گیرند… .

زمینه:
وقتی سوره «عادیات» را می خوانی تنها با واژه و کلمه روبرو نیستی. گویی اسبان را فرا روی خود می بینی که از فراز و نشیب کوه ها و دشت ها چنان با شتاب می گذرند که از برخورد سمهایشان در سنگلاخ ها جرقه می جهد، به نفس نفس می افتند؛ امّا از پای نمی افتند و از توفندگی باز نمی مانند تا آنکه بامدادان،خود را به قلب سپاه دشمن رسانده، همچون تندر بر سرشان فرود می آیند و راه را بر آنان می بندند.(آیات1تا5).

امّا «عادیات»،تنها حماسه و هجوم نیست که تأمل و تحلیل نیز هست. این تحلیل و تأمل پس از فرونشستن غبار معرکه است.(آیه 5به بعد). در این مرحله است که نفس اسب ها آرام می گیرد و خاطر رزمندگان از هجوم دشمن آسوده می گردد. این دوره از یک منظر، دوره ی سازندگی و از منظر دیگر دوره ی جمع غنایم و تقسیم آنها و زبانه کشیدن حرص و آز نیز هست. در این مرحله است که اسب های حرص و طمع حرکت را آغاز می کنند. بسیاری از مبارزان دیروز دست از مبارزه می کشند. حال آنکه جهاد بزرگتر تازه آغاز گشته است.(جهاد اکبر).

آنچه در این سوره ی کوتاه به فشردگی بیان می شود، داستان مبارزه ی انسان ها در دو جبهه ی بیرون و دورن است. انسان ها نوعاً در جبهه ی اوّل پیروز و فرازمندند؛ امّا در جبهه ی دوم مغلوب و شکست خورده از مبارزه بیرون می آیند.

در پایان سوره نیز عامل شکست انسان، بررسی و تحلیل و سپس درمان می شود که همان توجّه به روز بزرگی است که در آن، آنچه در گورهاست زنده و آنچه در سینه هاست آشکار می گردد.3

شیوه های بیان:

مخاطب هر سوره گاه عقل و اندیشه انسان است، گاه قلب و دل او و گاه هر دو با هم.
از این روست که می بینی برخی از سوره ها، رنگ استدلال به خود می گیرد، برخی رنگ تصویر هنری و تعدادی آمیزه ای از این دو روش.

امّا علاوه بر این دو مخاطب (عقل و قلب)، گاهی اوقات خود گوش نیز بهره ای از خطاب خداوندی را از آن خویش می گرداند.

در اینجاست که ما دیگر تنها با کلمه و واژه ی مجرد(word) و یا تصویر و ایماژ صرف(image) روبرو نیستم؛ بلکه علاوه بر آ نها، نغمه و آهنگ را نیز احساس می کنیم. در اینجاست که نوای موسیقایی آیات شکل می گیرد. و علاوه بر عقل(که کارش استدلال است) و قلب (که کارش احساس است) و چشم (که کارش مشاهده ی تصاویر و صحنه هاست)، گوش نیز بهره ی خود را می برد. این همان چیزی است که «بُعد موسیقایی» آ یات نام می گیرد. بُعدی که اگر تبیین گردد، پرده ی دیگری از چهره ی آیات برمی گیرد و زیبایی های دل انگیز آن را آشکار می سازد.

تعریف:

منظور از بعد موسیقایی آن است که گوینده یا نویسنده در کلام خود، واژه ها و کلمه هایی را به کار برد که افزون بر زیبایی، خوش آوایی با محتوا و درونمایه خود نیز کاملاً هماهنگ و همنوا باشد. اگر صحنه، صحنه شور وعشق است، واژه ها بگونه ای باشد که شور و شیدایی را به تصویر کشد و اگر صحنه، صحنه ی مبارزه و حماسه است،واژه ها آهنگ پیکار و طبل جنگ را در گوش ها طنین اندازد.

نمونه ها:

الف: از ادبیات کهن:

فغان کاین لولیان شوخ شیرین کار شهر آشوب
چنان بردند صبر از دل که ترکان خوان یغما ر

با خواندن چند بار این بیت بویژه مصرع اول، شیرینی، شور و شیدایی عشق را که برخاسته از کلمه های «شین دار» شوخ، شیرین کار و شهر آشوب ، هستند در کام خویش احساس می کنی.به کار بردن حرف لطیف و گوش نواز «نون» در کلمه های «فغان»، «کاین»، «لولیان»، «شیرین»، «چنان»،«بردند»، «ترکان» و «خوان» و همنوایی حرف«ر» در کلمه های «شیرین»،«کار»، «شهر»، «بردند»، «صبر» و «ترکان» نیز در این آهنگ بی تأثیر نیست.

در این بیت چنان که می بینی حرف«ش» چهار بار، حرف«ن» نُه بار و حرف «را» هفت بار به کار رفته که سه گروه همنوا را تشکیل می دهند. تو گویی این سه گروه همنوا دست به دست هم داده تا فغان و فریاد حافظ را از دیدن «لولیان شوخ شیرین کار شهر آشوب» در گوش بنوازند:

ب: ادبیات امروز

«به تکا…به تکاپو زره سفر آمد
هی و های و هیاهو که به خانه در آمد
تن خیس سمندش، خم و پیچ کمندش
قد سرو بلندش همه جلوه گر آمد».1
یک بار دیگر این بند را بخوان. آیا صدای پای اسب را احساس نمی کنی؟ بدون شک این احساس برخاسته از نغمه ای است که واژه ی «به تکا، به تکاپو» در گوش تو طنین می افکند. آیا صدای همهمه سمند را می شنوی؟ این صدا از پشت هم آیی کلمه های «هی» ،«های» ، «هیاهوی» در عبارت«هی و های و هیاهو» احساس می شود.

آوای موسیقایی در سوره «عادیات»

با توجه به آنچه گفته آمد، حال یک بار دیگر ـ با این نگاه ـ سوره «عادیات» را بخوان: «وَالعادیاتِ ضَبحاً .فَالموریاتِ قَدحاً. فَالمُغیراتِ صُبحاً. فَاثَرنَ بِه نَقعاً. فَوَسَطنَ بِهِ جَمعاً.…
اولاً: طول آیه ها متفاوت است(کوتاه و بلند).آیه های 1تا3مساوی و هر یک دارای 13حرف می باشند.
آیه های 4و5اندکی کوتاه تر بوده و هر یک دارای 12حرف هستند. به آیه های 6و7که می رسیم طول آنها بیشتر می شود. آیه6دارای 18حرف و آیه9 به بیشترین طول نسبی خود،(25حرف) می رسد و سپس طول آیات در آیه 10به کوتاهی گرایش پیدا می کند،(14حرف) در پایان، آیه یازدهم، 19حرف را به خود اختصاص می دهد.

ثانیاً: کوتاه و بلند بودن اوزان و فواصل، هماهنگ با محتوای آیات تغییر می یابد. آیه های 1تا5دارای فواصل شدید و رزمی می باشند. «والعادیات ضبحاً. فالموریات قدحاً. فالمغیرات صبحاً.…
آهنگ این آیات، اسب های مجاهدان را با گامهای تند، و جست و خیز اندامها و جهش برق سم ها و نفس های پی در پی به تصویر می کشند…
از این رو آهنگ آیات، آهنگ شتاب و پرش را تداعی می کنند.2

ثالثاً: هنگامی که جنگ به پایان می رسد و غبارفرو می نشیند، نیاز به تأمل، درنگ، خودسازی و سازندگی بیشتر احساس می شود. در این مرحله، آهنگ آیات نیز به یک آرامش نسبی می رسد. توگویی موج توفان فرونشسته و دریا به آرامش رسیده است. این تأمل و آرامش را تو در آ یات6و8 به ویژه از بخش آخر هر آیه که با فصل ها و اوزان متفاوت فعول و فعیل(کنود ـ شهید ـ شدید) آمده است،احساس می کنی.
«محمد المبارک» در کتاب خود، «بررسی هنری چند متن قرآنی» (دراسة ادبیة لنصوصٍ من القرآن) می نویسد:

خواننده این سوره، آهنگ موسیقایی را به روشنی احساس می کند. به ویژه اگر آن را به شیوه ی هنری ـ ترتیل ـ بخواند چند گروه موسیقایی را می بیند:

گروه اول: دارای پنج فراز است که همه از آهنگ موسیقایی یکسانی برخوردارند. در این گروه، حروف مد دار اندک و هر فراز، از دو کلمه تشکیل می شود. آغاز آنها مدهای بلند و پایان آنها(فاصله آیه) دارای کلمه های سه حرفی هستند که تنها حرف آخر آنها،مد دارد. (ضبحا، قدحا، صبحا، نقعا، جمعا). این فرازها با کشش هایشان (مدها) و پی هم آیی حرفهای محرکشان، دویدن اسب ها و فرود آمدن سم ها و فرا رفتن آنها را به تصویر می کشند.

گروه دوم: دارای مدهایی بلندتر است. این آیات،گویی با مدها و کشش های بلندشان ،خواننده را به تأملی دراز و آرامشی (برای تفکر) فرامی خواند. فاصله ها نیز در این آیه ه از نظر آهنگ بطور کامل دگرگون می شوند،( کنود، شهید، شدید).

گروه سوم: از یک سو دارای مدهای بلند،(افلا یعلم اذا) و از سویی،از پی هم آیی حرکت ها در بعضی کلمات(بعثر) برخوردارند. فاصله ها نیز در این آیات (قبور، صدور) با دو گروه قبلی متفاوت می باشند.
در پایان باید گفت: یک ذهن خشک که تنها قواعد دستوری زبان را فرا گرفته؛ اما گوش خود را به شنیدن نواها و نغمه های موسیقایی کلمات عادت نداده،از این پرده رمزی نخواهد شنید.
تا نباشی آشنا زین پرده رمزی نشنوی        گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروش
(حافظ)

نویسنده : مرتضی دانشمند

پی نوشت:
1. سیمین بهبهانی.
2. پرتویی از قرآن، آیت اللّه سید محمود طالقانی، ذیل سوره «عادیات».
3. خوانندگان فرهیخته توجه دارند که این گفتار، تفسیر سوره ی عادیات نیست؛ بلکه نیم نگاهی به «آوای موسیقایی» این سوره است. چه آنکه «تفسیر سوره ی عادیات» دریایی از معارف را فراروی ما قرار می دهد که «آوای موسیقایی» تنها قطره ای از آن است.