آيا خودسازي براي سنين مختلف متفاوت است؟ اگر هست راهنمايي بفرمائيد كه خودسازي چگونه بايد باشد؟

خودسازي يك هدف ارزشمند است كه با انجام واجبات و ترك محرّمات حاصل مي شود. خودسازي از زمان بلوغ شرعي شروع مي شود. اصول خودسازي در همة مراحل زندگي يكسان است، اما روش ها و زمينه هايي كه افراد بايد روي آن برنامه ريزي كند، در سنين مختلف، متفاوت مي باشد.
براي روشن شدن بحث يادآوري اين نكته ضروري است كه «خودسازي» لزوماً به معناي شب و روز عبادت كردن و هميشه در حال گريه و زاري بودن و دعا و نماز خواندن نيست. برخي افراد فكر مي كنند خودسازي، كار عجيب و غريب است و انسان بايد كارهاي معمولي و روزمرة خود را ترك نموده و شب و روز نماز و دعا بخواند. به همين خاطر اين افراد بعد از مدتي از آن نااميد مي شوند و مي گويند ما نمي توانيم خودسازي كنيم. انسان مي تواند زندگي معمولي خود را داشته باش و در عين حال خودسازي كند. چيزي كه انسان هميشه بايد رعايت كند انجام واجبات و ترك محرّمات است و اين براي مكلفين اختصاص به سنّ خاصي ندارد. اگر مي خواهيد بيشتر به خودسازي بپردازيد و جزئيات آن آشنايي پيدا كنيد به دستورالعمل ذيل كه در برخي كتاب هاي اخلاق بيان شده، عمل نماييد:

برنامة خودسازي
1. ترك گناه؛ اولين مرحلة خودسازي، توبه و ترك گناه است. فردي كه مي خواهد برنامه اي براي خودسازي داشته باشد بايد به قصد توبه غسل كند و از تَهِ دِل بگويد. خدايا! به سوي تو آمدم و از گناهان توبه كردم و تصميم دارم بعد از اين مرتكب گناه نشوم و چنانكه بدنم را با آب شتشو مي دهم قلب و نفسم را نيز از اخلاق زشت و گناهان پاك مي سازم.
2. خود را در محضر خدا ديدن؛ يكي از مسايل مهم در خودسازي اين است كه انسان خود را هميشه در محضر خدا ببيند و سعي كند همواره به ياد خدا باشد. انسان اگر خود را هميشه در محضر خدا بداند، مرتكب گناه نخواهد شد.
3. هميشه با وضو بودن؛ هم در روايات و هم در دستورالعمل هاي علماي اخلاق توصيه شده است كه بايد هميشه با وضو بود.[1] به هنگام خواب نيز با وضو باش. رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: «هركس كه با وضو بخوابد چنان است كه گويا تمام شب را به عبادت مشغول بوده است.»[2]4. مراقبه و محاسبه؛در طول روز مراقب كار خود باشيم و شب به شب به كارهاي روزانه خود رسيدگي كنيم و تصميم بگيريم نقاط ضعف ‌ر ابر طرف كنيم.
5. حضور قلب در نماز؛ يكي از برنامه هاي مهم در خودسازي انجام عبادات و فرايض الهي با حضور قلب است. حضور قلب داراي درجات و مراتب متفاوتي است. نخستين مرتبة حضور قلب كه در خودسازي مؤثر مي باشد، بدين صورت است كه نمازگزار در تمام نماز اجمالاً توجه داشته باشد در حضور پروردگار جهان ايستاده و با او سخن مي گويد. ارزش عبادت و نماز به حضور قلب و توجه به خدا است و به مقدار حضور قلب مي تواند در صفاي باطن و قرب الي الله مؤثر باشد. بي جهت نيست كه انبياي عظام و ائمه اطهار و اولياي خدا به نماز آن همه عنايت داشتند.
6. همنشيني با افراد خودساخته؛ و نيز مي توانيم از جلسات اساتيد اخلاق و نوارهاي ايشان كمك بگيريم.
7. قرائت قرآن ازروي تدّبر؛ هر روز با حضور قلب مقداري قرآن خوان و در معناي آيات تفكر و تدبّر نما. در صورتي كه در آغاز، توان و همّت انجام همة اين اعمال را نداريد مي توانيد از مقدار كم شروع كنيد و تدريجاً بدان بيفزاييد. با تكرار و مداومت اين اعمال به مراتب بالاي خودسازي و طهارت روح نايل خواهيد شد.

شروع تربيت اخلاق:
ريشه هاي تربيت اخلاقي و خودسازي از همان كودكي و حتي قبل از تولد شروع مي گردد. والدين و مربياني كه به خودسازي اهتمام مي ورزند و برنامه خودسازي در زندگي آنها وجود دارد شيوة خود را به طور غير مستقيم به فرزندان خود منتقل مي كنند و الگوي عملي براي فرزندان هستند. بي ترديد خودسازي والدين (اهميت به مسائل شرعي حقوق خود، ديگران خدا، رزق حلال و …) زمينه را براي خودسازي كودكان فراهم مي آورد و چنين كودكاني به راحتي در مسير حق قرار مي گيرند. والدين قبل از به تكليف رسيدن نوجوانان، وظيفه دارند با تمرين دهي ظريف و دقيق خود زمينة خودشناسي و خودسازي را در فرزندان خود فراهم آورند.
تذكر: لازم به ذكر است كه همراه خودسازي، خودشناسي نيز لازم است. در خودشناسي فرد با نقاط ضعف و قوت خود آشنا مي شود و در مسير خودسازي از نقاط قوت خود كمك مي گيرد تا با نقاط ضعف اش آشنا شود. آشنايي با نقاط قوت و ضعف در كنار همديگر باعث مي شود كه فرد به خاطر صفات بدش مأيوس نشود؛ چون در كنار آن صفات خويش را مي بيند همچنين فرد به خاطر صفات خويش مغرور نمي شود چون در كنار آن صفات مي داند كه صفت بد هم دارد در خودشناسي مي داند كه هرچه بشر ضرر مي بيند به خاطر خودخواهي است، بنابراين تلاش مي كند با خودخواهي و خودمداري مبارزه كند و حق مدار گردد و از جسم و جان خود براي رشد كمك مي گيرد.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. محمد تقي مصباح يزدي، به سوي او، انتشارات مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره)، 1382.
2. سيد يوسف ابراهميان آملي، خودشناسي در تربيت اسلامي، آمل، چاپ شهر، 1378، جلد اول.

پي نوشت ها:
[1] . حر عاملي، وسايل الشيعه، بيروت: 1412 ه، ج 1، ص 265-261؛ روايات متعدد در اين باره آمده است.
[2] . همان، ص 265 ( من بات علي طهرٍ فكانّما احيي الليل).