مسأله قبر و عذاب آن يكي از مسائلي است كه همة فرقههاي اسلامي به آن معتقدند. خواجه طوسي در تجريد الاعتقاد خود ميفرمايد: «عذاب قبر واقعيت دارد، چرا كه عقلا ممكن است و روايات متواتر نيز از وقوع آن خبر ميدهد.»[1]بحث مربوط به پرسش را در دو بخش پي ميگيريم:
1. آيا فشار و عذاب قبر براي همه است؟
در اين كه آيا فشار وعذاب قبر براي همه است يا اين كه عدهاي از آن در امانند، روايات مختلف است. در برخي از روايات آمده است كه مؤمن عذاب قبر ندارد، مانند روايت ابيبصير كه وقتي حضرت صادق ـ عليه السّلام ـ انواع نعمتهاي خداوند در جهان برزخ را بر مؤمن برشمرد، ابوبصير پرسيد: پس فشار قبر دركجاست؟
حضرت در پاسخ فرمود: دور باد، نه، هرگز چيزي از فشار قبر بر مؤمنان نيست و آن زميني كه مؤمن در آن دفن ميشود، به زمين ديگر، افتخار ميكند و ميگويد: «در من، مؤمن جاي نموده ولي در پشت تو، مؤمن جا نگرفته است و آن زمين به آن مؤمن ميگويد سوگند به خدا آن هنگام كه بر روي من گام بر ميداشتي، تو را دوست ميداشتم، اكنون اگر روي برگرداني، به زودي ميداني با تو چه رفتار مينمايم، آن گاه به اندازة چشماندازش، قبر را بر او وسيع ميكند.[2]»
از سوي ديگر، رواياتي است كه ميرساند فشار قبر، شامل همة مؤمنان است رواياتي كه در رابطه با فشار قبر سعد بن معاذ، رقيه دختر پيامبر، فاطمه بنت اسد، و حديث امام صادق كه ميفرمايند: پناه ميبرم به خدا از عذاب قبر، چقدر اندكند كساني كه از عذاب قبر ايمن باشند».[3] همه اينها دلالت دارند كه فشار و عذاب قبر، عمومي و همگاني است. برخي از محققان در مقام جمع اين روايات گفتهاند احاديثي كه ميگويند مؤمنان فشار قبر ندارند، ناظر به مؤمناني هستند كه تالي تلو معصومند، مانند سلمان، اباذر، مقداد و… .
برخي ديگر گفتهاند، فشار و عذاب قبر، به طور طبيعي، عمومي و همگاني است، مگر اين كه شخصي به وسيله عمل صالحي آن را از خود دور كند. اين عده در اينباره به رواياتي كه در آنها عوامل كاهش يا رفع عذاب قبر شمرده شده است، استناد كردند.[4]از مطالب ياد شده معلوم ميشود كه به نظر عموم محققان، رواياتي که مربوط به عذاب قبر است به هيچ وجه شامل معصومين نميشود و تنها بحث در عذاب و فشار قبر براي مؤمنان است. در ضمن ثابت شد عدهاي از مؤمنان هستند كه با عمل صالحي كه انجام ميدهند از عذاب و فشار قبر خود را نجات ميدهند و طبعاً معصومين ـ عليهم السّلام ـ والا و برتر از اين عده هستند، از اين رو چنين افرادي عذاب و فشار قبري نخواهند داشت.
2. جايگاه افراد در برزخ
افراد به خاطر تفاوتي كه از نظر كمال و نقص دارند، جايگاهشان در برزخ متفاوت است. عدهاي كه در درجه اعلاي ايمان و كمال هستند، روح آنان در قالب مثالي قرار گرفته و در بهشت برزخي، متنعم به انواع نعمتهاي خداوند ميگردند؛ «در آن بهشت عدني كه خداي مهربان براي بندگان صالح، در غيب اين جهان، وعده فرموده و البته وعدة خدا حق است، در آن بهشت، هرگز سخن لغوي نشنوند، بلكه همة گفتارش سلام و ستايش يكديگر است و روزي آنان صبح و شام به آنان ميرسد».[5]برخي ديگر از مؤمنان در قبرشان متنعم به نعمتهاي خداوند و عدهاي در قبر، به خاطر پاك شدن از گناهاني كه در دنيا انجام دادند معذبند تا پاك شده، بدون هيچ گناهي پا در عرصة محشر بگذارند. در مقابل اين افراد كافراني هستند كه پس از مرگ و ورود در قبر، ارواحشان را به جهنم برزخي، انتقال ميدهند و در آنجا معذب خواهند بود. «عذاب سختي آل فرعون را فراگرفت، عذاب آنان آتش است كه هر صبح و شام بر آن عرضه ميشوند و روزي كه قيامت برپا شود، دستور ميدهد كه آل فرعون را در سختترين عذابها وارد كنيد.»[6]از نكات ياد شده، معلوم ميشود معصومين ـ عليهم السّلام ـ که از بالاترين درجات ايماني و کمالات انساني برخوردار هستند نه تنها عذابي ندارند بلکه در بهترين جايگاه از بهشت از نعمتهاي الهي بهره مند مي شوند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. پيام قرآن، آيت الله مكارم شيرازي و ديگران، ج 5، ص 469، دار الكتب الاسلاميه.
2. معاد از ديدگاه قرآن، حديث و عقل، آيت الله حسين رباني ميانجي، ص 346 ـ 372، ناشر: مؤلف.
پي نوشت ها:
[1] . طوسي، نصير الدين، تجريد الاعتقاد، تحقيق: محمد جواد حسيني جلالي، دفتر نشر اسلامي، 1407، ص 308.
[2] . كليني، الكافي، دار الكتب الاسلاميه، ج 3، ص 129.
[3] . همان، ص 236.
[4] . طاهري، حبيب الله، سيري در جهان پس از مرگ، قم، دفتر انتشارات اسلامي، چ دوم، 1376، ص 292.
[5] . مريم/ 61 و 62.
[6] . مؤمن/ 45 و 46.