آیا انسان بر تاریخ حاکم است یا تاریخ بر انسان؟

تاریخ چنان‌که اهل لغت می‌گویند سرگذشت‌ها و حوادث پیشینیان است.[1] علم به وقایع و حوادث سپری شده و اوضاع و احوال گذشتگان. زندگی‌نامه‌‌‏ها، فتح نامه‌‌ها، سیره‌‏ها که در میان همه ملل تألیف شده و می‌‏شود از این مقوله است. طبق این تعریف انسان است که تاریخ را می‌سازد؛ لذا در جبر تاریخ قرار نمی‌گیرد تا آن‌گونه که تاریخ می‌خواهد سرنوشت او را رقم زند.

ابـوریـحـان بـیـرونـى مـى‌گـویـد: تـاریـخ مـدت مـعـیـنـى اسـت کـه از آغـاز سـال شـروع مى‌شود.[2] بنابر این مى‌توان گفت که آغاز هر چیزى تاریخ آن است؛ مثلاً مبدأ بعثت پیامبرى، یا لحظه قیام مصلحى، یا هنگام هلاکت امت و ملتى و… تمام این حوادث و زمان وقوع آن به وسیله تاریخ شناخته مى‌شود. بدیهى است که کلیه جوامع بشرى در هـمـه حـالات دیـنـى و دنـیوى خود به ناچار در دایره تاریخ قرار مى‌گیرند. تاریخ هر مـلتـى مـتـعـلق بـه مـردمـى است که آن‌را ساخته و پرداخته‌اند؛ لذا این انسان است که تاریخ را مى‌سازد.[3]

اما از آن سو، سنت‌های اجتماعی – تاریخی وجود دارد که ناشی از تقدیر حکیمانۀ الهی است و اگر مراد از تاریخ، همین سنت های تاریخی باشد، باید گفت که این سنت‌ها بر جوامع انسانی حاکم است، چنان‌که قرآن می‌فرماید: «امّا هنگامى که عذاب ما را مشاهده کردند، ایمانشان براى آنها سودى نداشت! این سنّت خداوند است که همواره در میان بندگانش اجرا شده، و آن‌جا کافران زیانکار شدند».[4]  «بگو: روى زمین گردش کنید! سپس بنگرید سرانجام تکذیب ‏کنندگان آیات الهى چه شد»؟![5]

 بدیهی است که مطالعه تاریخ زندگی گذشتگان از این جهت می‌تواند آموزنده باشد و انسان می‌تواند از نقاط ضعف و قوت زندگی آنها درس بگیرد و در مسیر زندگی از تجارب آنها استفاده کند و از این جنبه، تاریخ می‌تواند برانسان تأثیر گذار و نه حاکم باشد.