آیا عقل انسان در برابر حرص و طمع مغلوب می‌شود؟

امام علی(ع) در یکی از سخنانش در ارتباط با آفات حرص و طمع می‌فرماید:
«أَکْثَرُ مَصَارِعِ الْعُقُولِ تَحْتَ بُرُوقِ الْمَطَامِع‏»؛[1] بیشتر لغزشگاه‌هاى عقل‌ها، زیر درخشش حرص و آزها است.
معنای سخن امام علی(ع) این است که خداوند به انسان عقل داده تا خوبی‌ها را از بدی‌ها و هنجارها را از ناهنجاری‌ها بازشناسد. اما این عقل گاهی دچار لغزش شده و قربانی حرص و طمع می‌شود. گفتنی است که لغزش عقل می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد، اما طمع‌ورزی اصلی‌ترین دلیل آن است.
توضیح:
از خصوصیت عقل آن است که شایستگى دارد تا در برابر نفس امّاره بایستد، آن‌را از پای درآورد و در مسیر خواسته‌‏هاى شایسته خود به کار گیرد. و از ویژگی‌هاى نفس، فریب دادن عقل و گول زدن آن به وسیله آراستن زندگانى و اندوخته‌‏هاى دنیا و دل‌بستن بدان‌ها است. پس خردهاى سستى که از طرف خدا پشتیبانی نشده‌‏اند، بیشتر فریب می‌خورند و در ستیز با نفس امّاره – وقتى که چیزى طمع برانگیز و خواسته‌‌‏اى از امور دنیا بدرخشد-  به خاک می‌‏افتند.
بنابر این، امام علی(ع) در این‌جا کلمه «مصارع» را به جهت مغلوبیّت عقول و تحت تأثیر قرار گرفتن آنها از نفوس، استعاره آورده است، و در خوارى و فرمانبرى از نفوس و تاب مقاومت نیاوردن در برابر نفوس، عقل را به مردى که در جنگ به خاک می‌‏افتد تشبیه کرده است. همچنین لفظ «بروق» (درخشش‌ها) را استعاره براى آنچه از موارد طمع، آورده است که در تصوّر انسان می‌‏درخشد. و بیشتر اوقات علوم و خاطره‏‌هاى ذهنى را – به جهت لطافت، درخشش و سرعت حرکت-  به برق‌ها تشبیه می‌‏کنند. اما این که کلمه تحت را به کار برده، براى آن است، که از خصوصیت به خاک افتادن‌ها، پایین بودن است.[2]
منظور امام(ع) در این‌جا هشدار دادن به انسان است که وقتى طمع‌ها بر او ظاهر می‌‏شوند استوار و مقاوم باشد تا بدان‌ها مایل نگردد و جز به طمع‌هایى که شایسته است، به گونه‌‏اى شایسته نزدیک نشود. حضرت این نکته را یادآور می‌‏شود که سر چشمه و آغاز بیشتر اشتباهات عقل، کشش نیروى شهوانى به طرف خواسته‌‏هاى خود است، با این اعتقاد که آنها را به دست می‌‏آورد.[3]
خلاصه این‌که معمولاً لغزش‌هاى عقل‌ در جایى است که طمعى باشد، و اگر آن طمع عقل را به غلط اندازد و بر وفق آن حکم کند، پس دچار خطا می‌شود، و در جایى که طمعى نباشد خطاهاى عقل کمتر است؛ لذا انسان باید در هر کاری اندیشه کند و دست از حرص و طمع بردارد تا حکم عقل در آن کار مورد اعتماد باشد.

---