آیا قیام یمانی در سال ظهور رخ خواهد داد؟ / همزمانی خروج خراسانی و یمانی با سفیانی به چه معناست؟

نشانه‌های ظهور، از جذاب‌ترین و پرطرفدارترین و درعین‌حال از آسیب‌پذیرترین بخش‌های معارف مهدوی است. اختصاص بخش عمده‌ای از روایات مهدویت به این موضوع، بهترین گواه بر این مسئله است. این جذابیت از سویی باعث افزایش اقبال عمومی به این مسئله و درنتیجه اصل اندیشه مهدویت می‌شود، اما از سوی دیگر، افزون بر ایجاد زمینه برای ورود خرافات، طمع شیادان و مدعیان دروغین را برای جعل و تحریف روایات، دو چندان می‌کند. ازاین‌رو، نظر به فقدان پژوهش‌های مستند در این زمینه، شایسته است با انجام تحقیقات مبتنی بر اصول و قواعد فهم حدیث و با جداسازی مطالب مستند از غیر مستند، علاوه بر پالایش معارف مهدویت از خرافات، زمینه‌های سوءاستفاده از این موضوع از میان برداشته شود. در این سلسله مقالات، کوشیده خواهد شد تا ابعاد مختلف قیام یمانی که از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است، به‌صورت مستند، بررسی شود.

ویژگی‌های قیام یمانی

در مقاله اول، بعد از ذکر نشانه‌های حتمی ظهور، به معرفی یمانی، اقوال مختلف در فاصله بین قیام یمانی و ظهور امام عصر، و وظایف شیعیان هنگام قیام یمانی، پرداخته شد. در مقاله دوم، به نام، نسب، مذهب یمانی اشاره شد. در این بخش و در مقاله سوم از سلسله مقالات معرفی نشانه‌های حتمی ظهور، به زمان قیام یمانی، و معنای همزمانی خروج یمانی و سفیانی، پرداخته خواهد شد.

زمان قیام یمانی

سال ظهور امام مهدی

بدون تردید، برای قیام یمانی، سال دقیق و مشخصی را نمی‌توان تعیین کرد؛ چراکه به دلیل پیوستگی این حادثه با ظهور امام مهدی علیه‌السلام، تعیین زمان برای آن به تعیین وقت برای ظهور امام مهدی علیه‌السلام خواهد انجامید. اما زمان این رخداد از برخی جهات به‌صورت مجمل، بیان‌شده است. در روایتی از امام باقر علیه‌السلام نقل‌شده است:

السُّفْیانِی وَ الْقَائِمُ فِی سَنَةٍ وَاحِدَة. [1]
سفیانی و قائم هر دو در یک سال نمایان می‌شوند.

همچنین می‌دانیم که همزمان با سفیانی به‌عنوان نماینده جبهه باطل، یمانی نیز به‌عنوان هدایت یافته‌ترین پرچم عصر ظهور، قیام خویش را علنی خواهد کرد. امام باقر علیه‌السلام در این‌باره فرموده‌اند:

خُرُوجُ الثَّلَاثَةِ السُّفْیانِی وَ الْخُرَاسَانِی وَ الْیمَانِی فِی سَنَةٍ وَاحِدَةٍ فِی شَهْرٍ وَاحِدٍ فِی یوْمٍ وَاحِدٍ وَ لَیسَ فِیهَا رَایةٌ أَهْدَى مِنْ رَایةِ الْیمَانِی لِأَنَّهُ یدْعُو إِلَى الْحَق. [2]
قیام سفیانی، یمانی و خراسانی، در یک سال، یک ماه و یک روز خواهد بود که هدایت یافته‌ترین پرچم، پرچم یمانی است زیرا که به حق دعوت می‌کند.

از طرفی در روایات ذکرشده‌است که حضرت در عاشورای ماه محرم سالی که فرد است، قیام (خروج) می‌فرمایند.

در روایتی از امام باقر علیه‌السلام نقل شده است:

یقُومُ الْقَائِمُ فِی وَتْرٍ مِنَ السِّنِین … . [3]
قائم در سال فرد ظهور خواهد کرد … .

و نیز امام صادق علیه‌السلام نقل شده است:

لَا یخْرُجُ الْقَائِمُ إِلَّا فِی وَتْرٍ مِنَ السِّنِینَ سَنَةَ إِحْدَى أَوْ ثَلَاثٍ أَوْ خَمْسٍ أَوْ سَبْعٍ أَوْ تِسْع . [4]
حضرت مهدی علیه‌السلام، در سال فرد، که به یک، سه، پنج، هفت و نه ختم می‌شود، ظهور خواهند کرد.

از طرفی همانطور که در بخش “فاصله بین قیام یمانی و ظهور امام مهدی” ذکر کردیم، دو مبنا و دو دیدگاه، درباره ظهور و قیام (خروج) امام مهدی علیه‌السلام وجود دارد:

1. یک قول که بین ظهور و قیام (خروج) فرقی نگذاشته و درنتیجه وقتی طبق روایات، حضرت در سال فرد، ظهور و قیام می‌فرمایند، درنتیجه یمانی، 6 ماه قبل از ظهور و در ماه رجب سال زوج، خروج خواهد کرد.

2. قول دیگر که بین ظهور و قیام (خروج) حضرت، تفاوت زمانی قائل است. بدین‌صورت که حضرت در ماه رمضان در آخرین شب قدر (23 ماه رمضان)، ظهور می‌فرمایند و آنگاه در عاشورای ماه محرم قیام (خروج) علنی خویش را به جهانیان اعلام می‌فرمایند. طبق این مبنا، ازآنجاکه یمانی در ماه رجب خروج می‌کند و حضرت 15 ماه بعد (مدت حمل ناقه) در ماه رمضان، ظهور می‌فرمایند. و سپس در ماه محرم، قیام و خروج خویش را به جهانیان اعلام می‌کنند، پس بین خروج یمانی و خروج (قیام) امام مهدی علیه‌السلام، حدود 18 ماه و 15 روز فاصله است. پس یمانی در ماه رجب سال فرد، خروج می‌کند و امام مهدی علیه‌السلام هم در ماه رمضان سال زوج، ظهور می‌فرمایند و در ماه محرم سال فرد، خروج و قیام خواهند فرمود. برای اطلاع بیشتر به مقاله شب قدر، آغاز ظهور امام عصر، مراجعه شود.

همزمان با خروج سفیانی

تعیین زمان دقیق قیام یمانی نیز مانند زمان ظهور و سایر نشانه‌های آن برای ما میسور نیست، لیکن روایات متعددی به پیوستگی جنبش یمانی با خروج سفیانی دلالت دارند، ازجمله، امام صادق علیه‌السلام فرموده‌اند:

الیمانیُّ والسفیانیُّ کَفَرسَی رِهانٍ؛ [5]
یمانی و سفیانی مانند دو اسب مسابقه‌اند.

این مطلب آن‌قدر مسلم بوده که امام صادق علیه‌السلام برای نفی قیام سفیانی، بر عدم قیام یمانی استدلال فرموده‌اند. هنگامی‌که در محضر آن امام از خروج سفیانی سخن به میان آمد، فرمودند:

أنّی یخرج ذلک و لمّا یخرج کاسر عَینیه بصنعاءَ [6]
کی و چگونه سفیانی قیام می‌کند، درحالی‌که کسی که چشم او را از کاسه درمی‌آورد، هنوز از صنعاء، خروج نکرده است.

ابن حماد نیز از امام باقر علیه‌السلام چنین روایت کرده است:

اذا ظهر السفیانیُّ علی الابقع والمنصورِ الیمانیِّ خرج الترکُ والرومُ فظهر علیهم السفیانیُّ؛ [7]
چون سفیانی بر ابقع و منصور یمانی پیروز شود، ترک و روم خروج می‌کنند و سفیانی بر آنها نیز غلبه می‌یابد.

در روایت دیگری فرموده‌اند:

ثم یسیرُ الیهم منصورُالیمانیُّ من صنعاءَ بجنوده … فَیلتَقی هو والأَخوص… فیکون بینهما قتالٌ شدیدٌ … . [8]
سپس منصور یمانی همراه با سپاهیانش از صنعا به سمت آنها ره‌سپار می‌شود… او با اخوص روبه‌ور می‌شود… میان آن دو جنگی سخت درمی‌گیرد … .

در مجموعه روایاتِ نشانه‌های ظهور، سه روایت وجود دارد که علاوه بر دلالت بر تلاقی قیام یمانی با خروج سفیانی، آغاز این دو جنبش و جنبش خراسانی را دقیقاً در یک سال و یک ماه و یک روز بیان کرده است. امام باقر علیه‌السلام در این خصوص فرموده‌اند:

… خروجُ السفیانیِّ و الیمانیِّ والخراسانیِّ فی سَنَةٍ واحدةٍ فی شهرٍ واحدٍ فی یومٍ واحدٍ؛ [9]
خروج سفیانی و یمانی و خراسانی در یک سال و یک ماه و یک روز است.

از امام صادق علیه‌السلام نیز چنین روایت شده است:

و قد یکونُ خروجُه و خروجُ الیمانیِّ من الیمنِ مع الرایاتِ البیضِ فی یومٍ واحدٍ و شهرٍ واحدٍ و سنةٍ واحدةٍ؛ [10]
خروج (سفیانی) و خروج یمانی با پرچم‌های سفید از یمن در یک روز و یک ماه و یک سال خواهد بود.

آن حضرت در روایت دیگری فرموده‌اند:

خروجُ الثلاثةِ الخراسانیِّ والسفیانیِّ والیمانیِّ فی سَنَةٍ واحدةٍ فی شهرٍ واحدٍ فی یومٍ واحدٍ؛ [11]
خروج سه نفری خراسانی، سفیانی و یمانی در یک سال و یک ماه و یک روز است.

به وثاقت تمامی راویان این سه حدیث اخیر، در کتاب‌های رجالی تصریح شده است، تنها در حدیث اول حسن بن علی بن ابی حمزه وجود دارد که عموماً او را به دلیل این‌که از سران واقفه بوده، تضعیف می‌کنند.

به هر تقدیر، از مجموعه روایات یاد شده، تلاقی قیام یمانی و سفیانی و هم‌چنین هم‌زمانی دقیق آغاز حرکت یمانی و سفیانی و خراسانی نیز اثبات می‌پذیرد. دراین‌صورت قیام یمانی در ماه رجب، آغاز خواهد شد، زیرا امام صادق علیه‌السلام در حدیث معتبری فرموده‌اند:

إنّ امرَ السفیانیِّ من الأمرِ المحتومِ و خروجُه فی رجبٍ؛ [12]
حرکت سفیانی از نشانه‌های حتمی است و در ماه رجب روی خواهد داد.

لازم به ذکر است، تنها در یک روایت از محمد بن مسلم بدون اینکه کلام خود را به معصوم نسبت دهد، چنین نقل شده است:

یخرج قبلَ السفیانیِّ مصریٌّ و یمانیٌّ؛ [13]
پیش از سفیانی، مصری و یمانی خروج می‌کنند.

در این روایت قیام یمانی پیش از قیام سفیانی دانسته شده است و این مطلب با آنچه پیش‌تر آمد، در تعارض است.

صرف‌نظر از این‌که این کلام از معصوم صادر نشده و قابلیت تعارض با روایات پیشین را ندارد، یمانی مذکور در این روایت غیر از یمانی معروف به‌عنوان نشاه حتمی ظهور، است، زیرا در تمام روایات از شخصیت موردنظر با عنوان «الیمانی» یادشده، اما در این روایت از یمانی، به‌صورت نکره و بدون الف و لام، یادشده است. بنابراین، چه‌بسا پیش از قیام سفیانی یک شخصیت ای که اصالتاً اهل یمن می‌باشد، خروج کند، اما جنبش یمانی معروف، هم‌زمان با جنبش سفیانی باشد. [14]

همزمان با قیام خراسانی

از دیگر حوادثی که با قیام یمانی تلاقی دارد، جنبش خراسانی است. علاوه بر دو روایت سابق که بر هم‌زمانی قیام یمانی و خراسانی و سفیانی دلالت می‌کردند، از امام علی نیز چنین روایت‌شده است:

… إذ أقبلت خیلُ الیمانیِّ والخراسانیِّ یستبقان کانَّهما فَرَسَی رهانٍ؛ [15]
… در این هنگام سپاه یمانی و خراسانی که همچون دو اسب مسابقه بر یکدیگر پیشی می‌گیرند، نمایان می‌شوند.

تلاقی قیام خراسانی و یمانی خود قرینه دیگری بر قرب زمانی جنبش یمانی و ظهور امام مهدی علیه‌السلام است، چون در روایت معتبری، تلاقی قیام خراسانی و ظهور امام مهدی علیه‌السلام گزارش‌شده است. در روایت معتبری امام باقر علیه‌السلام پس از اشاره به قتل و غارت کوفیان توسط سپاه سفیانی فرموده‌اند:

… فبیناهم کذلک اذ أقبلت رایاتٌ من قِبَلِ خراسانَ؛ [16]
… درحالی‌که سپاه سفیانی مشغول تاراج کوفه است، به ناگاه پرچم‌هایی از سوی خراسان روی می‌آورند.

آن حضرت در ادامه از فرورفتن سپاه سفیانی در سرزمین بیداء و ظهور امام مهدی علیه‌السلام در مکه مکرمه در همان روز گزارش داده‌اند. بنابراین، به‌تصریح این روایت، قیام خراسانی و ایرانیان زمینه‌ساز ظهور از حوادث متصل به ظهور است و با اثبات پیوستگی قیام یمانی با جنبش خراسانی می‌توان پیوستگی قیام یمانی با ظهور امام مهدی را نتیجه گرفت.

معنای همزمانی خروج خراسانی و یمانی با سفیانی

معنای همزمانی خروج سفیانی، یمانی و خراسانی چیست؟ آیا در یک روز، اعلام خروج خواهند کرد و یا این مطلب کنایه از پیوستگی بین این سه خروج دارد و لو اینکه بین آنها، فاصله‌ای اندک باشد؟ دراین‌باره، دو دیدگاه و احتمال، وجود دارد:

1. احتمال اول اینکه، به نظر می‌رسد که قیام یمانی و سفیانی در یک سال و یک ماه و یک روز، کنایه از شدت پیوستگی این دو رخداد است و این امر منافاتی باوجود فاصله اندک میان آن دو ندارد. قرینه‌ای که نکته فوق را تأیید می‌کند، جمله‌ای است که در ذیل حدیث امام باقر علیه‌السلام، آمده است. آن حضرت پس از بیان این‌که قیام یمانی و سفیانی و خراسانی در یک سال و یک ماه و یک روز است، فرموده‌اند:

… نِظامٌ کنظامِ الخرزِ یتبع بعضُه بعضا [17]
… با نظام و ترتیبی هم‌چون نظام یک رشته که به بند کشیده شده و هر یک از پی دیگری.

تصریح به این مطلب که این حوادث چون رشته‌ای منظم، پی‌درپی رخ خواهند داد، نشان از آن دارد که میان این سه حادثه، فاصله‌ای وجود دارد.

معنای همزمانی خروج، به آغاز خروج سفیانی به سمت عراق

2. اما برخی از محققین، معنای خروج را خیلی وسیع‌تر و گسترده‌تر، معنا کرده‌اند و چنین می‌فرمایند:

ابتدا باید معنای خروج سفیانی را بدانیم. تا بعد بدانیم همزمانی خروج یمانی و خراسانی از شخصیت‌های مثبت عصر ظهور با سفیانی ملعون، چیست؟ زیرا سفیانی، چندین خروج دارد:

مرحله اول: روز خروج سفیانی از وادی یابس در سوریه در ماه رجب؛ مرحله دوم: روز خروج سفیانی برای تسلط بر مناطق پنحگانه شام؛ مرحله سوم: روز خروج سفیانی برای تسلط و جنگ در منطقه قرقیسیا؛ مرحله چهارم: روز خروج سفیانی برای حمله به عراق؛ مرحله پنجم: روز خروج سفیانی برای حمله به بغداد و کوفه؛ همه اینها، بر مراحل خروج سفیانی صدق می‌کند.

با این توصیف، کدام‌یک از مراحل خروج سفیانی، با خروج یمانی و خراسانی، همزمان است؟ به‌عبارت‌دیگر، کدام‌یک از این خروج‌های سفیانی، با خروج یمانی و خراسانی، همزمان خواهد شد؟

به نظر می‌رسد، با توجه به سایر روایات، منظور از همزمانی خروج یمانی و خراسانی با خروج سفیانی، یعنی: مرحله چهارم (هنگام حمله به عراق) و پنجم (هنگام حمله به کوفه و نجف و مراکز مقدسه شیعه) از مراحل خروج سفیانی، منظور باشد. زیرا با توجه به شرایط اقلیمی و امنیتی برای کشور عراق و ایران، و طبق روایات دیگر، که به شیعیان توصیه‌شده است که در جنگ قرقیسیا، حضور پیدا نکنند، بنابراین تا این مرحله، تکلیف و بسیج عمومی، متوجه شیعه و سپاهیان یمانی و خراسانی، نیست و وظیفه شرعی، تنها هنگام حمله لشکر سفیانی به عراق و حمله به بغداد و کوفه و نجف، متوجه شیعه می‌شود. زیرا در هنگام خروج از وادی یابس به علت دوری از مناطق شیعی، خطری متوجه شیعه نیست. زیرا ابتدا سفیانی، به‌عنوان بزرگ‌ترین دشمن امام عصر ، با ابقع و اصهب، درگیر جنگ می‌شود و در مرحله دوم خروج، بر کل منطقه سوریه، مسلط می‌شود و تنها مناطقی شرقی سوریه که توسط ترک‌ها، تحت سیطره است، باقی می‌ماند. سفیانی در مرحله سوم خروج، در جنگ قرقیسیا با ترک‌ها و بنی قیس و بقیه اطراف درگیر در این جنگ، درگیر نبرد شده و البته سفیانی در جنگ قرقیسیا، علیرغم تلفات فراوان، پیروز می‌شود. سفیانی بعد از معرکه قرقیسیا، هدفی جز حمله عراق و کشتن شیعیان ندارد. از این به زمان به بعد، می‌باشد که عراق، ایران و مراکز مقدسه شیعه و شیعیان، در معرض خطر قرار می‌گیرد. بعد از ورود سفیانی به عراق و رسیدن به بغداد، است که یمانی و خراسانی، با سفیانی درگیر جنگ خواهند شد و اولین شکست سفیانی را بر او تحمیل خواهند کرد. بنابراین معنای همزمانی خروج، به آغاز خروج سفیانی به سمت عراق، بعد از جنگ قرقیسیا، اطلاق می‌شود. و بین خروج سفیانی از وادی یابس در اولین خروج تا خروج یمانی و خراسانی برای جنگ با سفیانی در عراق، حدود هفت یا هشت ماه، فاصله است. طبق این دیدگاه، ابتدا سفیانی، از منطقه شام خروج می‌کند و بر سوریه مسلط شده و بعد، در هنگام حمله سفیانی به عراق، یمانی و خراسانی، نیز خروج خواهند کرد. البته این دیدگاه و احتمال دوم، با توجه به تعبیر “فرسی رهان” و دو اسب مسابقه برای یمانی و سفیانی، نیز تقویت می‌شود.

اما برخی از محققین، این احتمال دوم، را قبول نداشته و در پاسخ می‌فرمایند: روایت خروج همزمان یمانی و سفیانی، مطلق است و مقید به خروج از مکانی خاصی، نشده است. [18]

معنای فرسی رهان، دو اسب مسابقه

و اما مقصود از اینکه یمانی و سفیانی، همانند فرسی رهان (دو اسب مسابقه)، می‌باشند، چیست؟ امام صادق علیه‌السلام فرموده‌اند:

الْیمَانِی وَ السُّفْیانِی کَفَرَسَی رِهَان . [19]
یمانی و سفیانی مانند دو اسب مسابقه اند.

همین تعبیر، درباره خراسانی و سفیانی نیز ذکر شده است.

… یَخْرُجَ عَلَیْهِمُ الْخُرَاسَانِیُّ وَ السُّفْیَانِیُّ هَذَا مِنَ الْمَشْرِقِ وَ هَذَا مِنَ الْمَغْرِبِ یَسْتَبِقَانِ إِلَى الْکُوفَةِ کَفَرَسَیْ رِهَان … [20]
… تا اینکه لشکر خراسانی از طرف مشرق و لشکر سفیانی از طرف مغرب، در رسیدن به کوفه مانند دو اسب مسابقه، از همدیگر سبقت و پیشی می‌گیرند … .

به‌راستی، امامان معصوم چه منظوری از این تعبیر داشته‌اند؟ شاید منظور از تعبیر فرسی رهان (دو اسب مسابقه) این بوده است که هرکدام، در تلاش برای گسترش نفوذ خویش بر مناطق مهم در جغرافیای ظهور، هستند و احتمال دیگر، این است که یمانی، به‌عنوان پرچم هدایت، درست در نقطه مقابل سفیانی به‌عنوان پرچم ضلالت و گمراهی، می‌باشد که در حال مسابقه با یکدیگر هستند. همین تعبیر فرسی رهان و دو اسب مسابقه، برای خراسانی و سفیانی، نیز بکار برده شده است. که نشان می‌دهد یمانی و خراسانی در هدف، مشترک و برای مقابله با سفیانی، به سمت عراق و حجاز، حرکت می‌کنند. بنابراین، احتمال دوم، ترجیح دارد.

در مقالات آینده به مکان قیام یمانی و اهداف وی برای نصرت و یاری امام عصر علیه‌السلام، سخن به میان خواهد آمد.

[1] نعمانی، الغیبۀ، ص267

[2] شیخ طوسی، الغیبۀ، ص 446

[3] نعمانی، الغیبۀ، ص 262

[4] شیخ مفید، الارشاد، ج 2، ص 379

[5] نعمانی، الغیبة، ص 423

[6] نعمانی، الغیبة، ص 388

[7] کورانی، معجم احادیث الامام المهدی، ج 3، ص 275

[8] کورانی، معجم احادیث الامام المهدی، ج 3، ص276

[9] نعمانی، الغیبة، ص 361

[10] فضل بن شاذان، مجله تراثنا، سال دوم، شماره 4، ص 455

[11] شیخ طوسی، الغیبة، ص446

[12] شیخ صدوق، کمال الدین، ج 2، ص 650

[13] شیخ طوسی، الغیبة، ص 447

[14] کورانی، الیمانیون قادمون، ص 126

[15] مجلسی، بحارالانوار، ج 52، ص 274

[16] نعمانی، الغیبة، ص 392

[17] نعمانی، الغیبة، ص 361

[18] آل محسن، أهدى الرایات دراسة فی شخصیة الیمانی

[19] نعمانی، الغیبۀ، ص 305

[20] نعمانی، الغیبۀ، ص 255