پيشـگـفـتار
 

«وَللّه‏ِ عَلَي النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَيْهِ سَبيلاً وَ مَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللّهَ غَنِيٌّ عَنِ العالَمينَ.»1
فراگيري احكام و مناسك حج، براي تمام زائران بيت اللّه‏ الحرام امري ضروري و اجتناب ناپذير است؛ چرا كه انجام درستِ اعمال حج، بدون شناخت احكام و مناسك آن، غير ممكن است و كسي كه به جهت عدم آگاهي به مسائل شرعي، خللي در اعمال وي پيش آيد، علاوه بر آن كه هرگز به مراتب معنوي حج نمي‏رسد، به جهت باطل شدن عمره يا حج يا ارتكاب به محرمات احرام، مشكلات فراواني برايش پديد خواهد آمد.
اين معنا براي حجاج، درحدّ فراگيري مسائلي كه غالبا بدان نياز پيدا مي‏كنند تحقق مي‏پذيرد و حتي در بسياري موارد با مراجعه به روحاني كاروان يا راهنمايي او مي‏توانند نياز خود را برطرف كنند، ولي دست‏اندركاران امور اجرايي كاروانها، مديران، معاونان و خدمه محترم كه كار آنها رابطه تنگاتنگ با اعمال و رفتار حاجيان دارد و زائران عزيز را راهنمايي مي‏كنند، يادگرفتن مسائل شرعي بويژه مناسك حج براي آنها ضروري‏تر مي‏باشد، و چون گاهي بر اثر پيش آمدن مشكلاتي براي روحاني كاروان يا جدايي برخي از زائران از جمع آنها، مدير يا معاون يا خدمه بايد با آگاهي كامل به مناسك حج، مراقب انجام درست اعمال حجاج باشند، به عنوان مثال: هنگام حركت زائران از ميقات به مكه، يا از مكه به عرفات، يا از عرفات به مشعر، كه با چند دستگاه اتوبوس حركت مي‏كنند، روحاني كاروان تنها همراه يكي از آنهاست، در نتيجه بقيه اتوبوسها را بايد مسؤولان كاروان همراهي كنند و چنانچه براي آنها مسأله‏اي پيش آيد، انتظار اين است كه مسؤولان كاروان بتوانند در چنان شرايطي آنها را راهنمايي كنند.
بنابراين آگاهي مديران، معاونان و خدمه كاروانها نسبت به مناسك حج بايد در حد بالاتري از آنچه براي زائران لازم است باشد و گذشته از مسائل عمومي حج، برخي از احكام فقهي وجود دارد كه رابطه تنگاتنگ با مسائل اجرايي حج دارد، كه مي‏توان آنها را با عنوان «احكام فقهي اجرايي حج» از ساير مسائل جدا كرد.
آنچه پيش رو داريد اين دسته از مسائل است، كه براي اولين بار، سال گذشته در جلساتي كه به همت سازمان حج و زيارت قم ترتيب داده شده بود در جمع مديران و معاونان كاروانهاي شهرستان قم بيان شد، و اكنون خلاصه آن مباحث به صورت جزوه حاضر تقديم مي‏شود، اميد است كه مورد استفاده مطالعه‏كنندگان و قبول حضرت حق قرار گيرد. «رَبّنا تَقَبَّلْ مِنّا اِنَّكَ اَنْتَ السَّميعُ الْعَليم.»

اخلاص در عمل
 

مديريت كاروان حج و خدمت به زائران بيت الله الحرام، از اعمالي است كه رنگ عبادت دارد، از اين رو بايد با قصد قربت و براي رضاي خداوند انجام پذيرد، كه اگر چنين باشد، اجر اخروي فراواني نيز خواهد داشت.

تنظيم برنامه‏هاي آموزشي حج
 

بر مسؤولان كاروان لازم است برنامه‏هاي آموزشي حج را بگونه‏اي تنظيم كنند كه زائران آنها بتوانند به نحو شايسته‏اي در آن برنامه‏ها شركت كرده و خود را آماده اين سفر عظيم بنمايند؛ يعني با در نظر گرفتن زمان حركت كاروان و موقعيت شغلي زائران، جلسات آموزشي در وقت مناسب تشكيل گردد و از نظر مكاني نيز محل برگزاري آنها در جايي باشد كه تمام زائران يا درصد بالايي از آنها بتوانند شركت كنند.

تشويق زائران
 

مسؤولان كاروان، زائران خود را به شركت در كلاسهاي آموزشي مناسك، كه توسط روحانيون معظم كاروانها برگزار مي‏گردد و استفاده از برنامه‏هاي صدا و سيما كه ويژه حج تهيه و پخش مي‏شود تشويق كنند چون هر چه سطح آگاهي زائران نسبت به مسائل حج بالاتر باشد، اداره كاروان نيز راحت‏تر است.

استطاعت
 

كساني كه حج واجب خود را بجا نياورده‏اند؛ يعني سال اوّل تشرف آنهاست يا تاكنون استطاعت نداشته‏اند و الآن با هزينه سازمان حج و زيارت به حج مشرف مي‏شوند، چنانچه به غير از مخارج سفر ساير شرايط استطاعت حج را داشته باشند بايد حجة‏الاسلام بجا آورند. و ساير شرايط عبارتست از:
1 ـ آنچه در زندگي بدان نياز است؛ مانند مسكن، فرش، لوازم ديگر منزل و… داشته باشد و از اين جهت برايش مشكلي نباشد و چنانچه با منزل اجاره‏اي و اشيا و وسايل زندگي عاريه‏اي نيازشان برطرف گردد و به سختي نيفتند، استطاعت حاصل است.
2 ـ در مدت سفر، مخارج زن و فرزند و ساير افرادي كه تحت تكفل آنها هستند را داشته باشند.
3 ـ پس از سفر نيز شغل يا حرفه مناسبي داشته باشند كه زندگي‏شان با آن اداره شود و سفر حج به آن لطمه‏اي نزند.
مسأله: خدمه كاروانها كه وارد جدّه مي‏شوند، اگر ساير شرايط استطاعت را دارند از قبيل داشتن وسايل زندگي، بالفعل يا بالقوه و رجوع با كفايت؛ مثلاً كار و صنعت و غير آن كه با آنها مي‏توانند پس از مراجعت، ادامه زندگي مناسب خود را بدهند مستطيع هستند و بايد حَجّة‏الاسلام بجا آورند. و كفايت از حج واجب آنان مي‏كند و چنانچه ساير شرايط را ندارند به مجرد امكان حج براي آنان، استطاعت حاصل نشده است و حج آنان استحبابي است و چنانچه بعدا استطاعت پيدا كردند بايد حج واجب را بجا آورند.2

نيـابـت
 

كسي كه در حج نيابت مي‏پذيرد، بايد داراي شرايطي باشد كه از جمله آنهاست:
1 ـ واجب نبودن حج بر نايب
2 ـ آشنايي به افعال و احكام حج (هر چند با ارشاد كسي در هنگام عمل)
3 ـ معذور نبودن در ترك برخي از افعال حج3
بنابراين، افرادي كه حج واجب خود را بجا نياورده‏اند و مستطيع هستند، نمي‏توانند نيابت بپذيرند و كساني كه از انجام دادن كامل اعمال حج، معذور باشند، و از ابتدا مي‏دانند كه بايد وظيفه معذور را انجام دهند، نمي‏توانند نيابت بپذيرند، مانند آن عده از خدمه كاروان كه شب عيد قربان با انجام دادن وقوف اضطراري مشعر، همراه با بانوان به منا مي‏روند.
و به فتواي حضرت امام خميني ـ ره ـ و برخي از فقهاي بزرگوار، اگر از ابتدا هم معذور نباشد و در هنگام عمل عذري برايش پيش آيد، نيابت او صحيح نيست، بنابراين بهتر است كه مديران، معاونان و خدمه كاروانها نيابت نپذيرند، چون هر لحظه ممكن است به هنگام انجام اعمال مشكلي براي كاروان پيش آيد كه بناچار بايد اعمال معذور را انجام دهند، پس در صورتي كه يكي از خدمه، نيابت پذيرفته باشد، بهتر است به اطلاع مدير كاروان برساند، تا در هنگام اعمال و پذيرفتن كارهاي اجرايي كاروان به مشكل برنخورد.

ياري روحاني
 

مديران و معاونان و خدمه كاروان بايد در انجام هرچه بهتر مناسك و اعمال حج، روحاني كاروان را ياري دهند ولي هرگز در كار وي دخالت نكنند و از پاسخگويي به مسائل شرعي حج بپرهيزند و سؤال كننده را به روحاني كاروان ارجاع دهند، چون احكام حج، بسيار پيچيده و دقيق است و موارد مشابه بسيار دارد كه تشخيص آن موارد و يافتن حكم شرعي آن كار دشواري است و چنانچه به مسأله‏اي پاسخ اشتباه داده شود، گاهي پيامدهاي بسياري به دنبال دارد، لذا تمام مسؤولان كاروان، اعم از مدير، معاون، خدمه و روحاني كاروان بايد با هماهنگي كامل و تفاهم و انجام وظايف خود، زائران را در انجام صحيح اعمال ياري دهند.

دخالت سابقه‏داران
 

گاهي مشاهده مي‏شود افرادي كه سابقه تشرف به حج را دارند، بر اثر غرور يا اطمينان به آگاهي خود، به صورت انفرادي عمل مي‏كنند و تعدادي از كساني كه سابقه تشرف ندارند را براي انجام اعمال و مناسك به همراه خود مي‏برند و به جهت اشتباه در اعمال، سبب زحمت خويش و همراهان مي‏گردند. مسؤولان كاروان اين مسأله را به زائران گوشزد كنند كه هرگز بدون هماهنگي با مسؤولان كاروان اقدام به عملي ننمايند و كسي را با خود به اعمال نبرند كه ممكن است موجب بطلان اعمال خود يا ديگران گردند.
روزي در حال سعي، وقتي به مروه رسيدم، ديدم فردي براي همراهان نيت سعي را آموزش مي‏دهد و آنها نيز آماده شده‏اند كه پس از نيت سعي را از مروه شروع كنند، از او پرسيدم: آيا مي‏داني اينجا مروه است و سعي بايد از صفا شروع شود؟ پرسيد، مگر فرق مي‏كند؟ به او گفتم: آري سعي بايد از صفا آغاز شود و اينجا مروه است و صفا در مقابل قرار دارد، پس از پرس و جو متوجه شدم كه سال دوّم تشرف اوست!

نماز قضا نشود
 

در تمام مواقع، برنامه‏هاي حركت كاروان طوري تنظيم شود كه زائران بتوانند نمازهاي واجب خود را به موقع بجاي آورند، و هرگز نماز كسي قضا نشود، و نيز به زائران يادآوري شود كه: آخر شب به زيارت يا خريد نرويد كه نماز صبح‏تان قضا شود.

نماز تمام يا شكسته
 

چون مسؤولان كاروان از مدت اقامت زائران در مدينه و مكه مطلع هستند، لازم است در اولين فرصت، مدت اقامت كاروان در مدينه و مكّه (قبل از رفتن به عرفات و پس از برگشت از منا) را به اطلاع روحاني كاروان برسانند كه اين مسأله را براي زائران بگويد، تا تكليف خود را نسبت به تمام يا شكسته بودن نماز بدانند.
س ـ در عرفات و منا و مَشْعَر و بعد از مراجعت از اماكن مزبور، در صورتي كه مسافت شرعي محقّق نشود، وظيفه حجاجي كه قبلاً در مكه معظمه قصد اقامت كرده‏اند؛ از حيث قصر و اتمام چيست؟
ج ـ در فرض مذكور تمام است.4
س ـ بعضي از حجاج در مكه قصد اقامه كرده‏اند، چه بطن مكه يا محلات آن مثل «شيشه» و «ريع الذاخر» يا «مسفله» يا «حجون» اگر يقين داشته باشند كه تا عرفات چهار فرسخ است، نماز را قصر و اگر شك داشته باشند در مسافت شرعي نماز را تمام مي‏خوانند، بفرماييد در مراجعت از عرفات و منا، تكليف آنان از نظر قصر و اتمام چيست؟ با توجه به اين كه توقف آنان در مكه يك روز يا سه روز يا نه روز است و بايد به ايران يا مدينه حركت كنند؟
ج ـ در صورت عدم مسافت شرعيه يا شك در آن كه در نماز باقي بر تمام هستند، اگر از عرفات كه به مكه برمي‏گردند، از جهت اين كه محل اقامه است مي‏روند و بعد از مكه قصد مسافرت مي‏كنند، در بازگشت به مكه و در خود مكه هم نمازشان تمام است.5

قبــله
 

چون جهت قبله در شهر مكه در هر سوي آن تغيير پيدا مي‏كند و حتي گاهي در يك هتل نيز، قسمتهاي مختلف آن ممكن است به يك سمت نباشد و بدين سبب تشخيص جهت قبله براي زائران مشكل شود، مناسب است جهت قبله بر كاغذي نوشته شود و بر ديوار شُقّه‏ها يا اتاقها نصب گردد كه در نماز مراعات شود، علاوه بر اين، با كمال تأسف جهت برخي از دستشوييها در دو شهر مكه و مدينه به سمت قبله است و چون در آن حال، رو به قبله يا پشت به قبله بودن حرام است، لازم است مسؤولان كاروان نسبت به تغيير آنها يا مسدود كردن و يا آگاه كردن زائران اقدام نمايند.

تشويق زائران براي شركت در نماز
 

گرچه روحانيون معظم كاروانها، هر لحظه به زائران تذكر مي‏دهند كه در نماز جماعت شركت كنند، ليكن از آنجا كه يكي از مشكلات اساسي در حج، پرسه زدن زائران ايراني در خيابانها هنگام نماز جماعت يا بازگشت به محل اسكان مي‏باشد و اين مسأله زمينه توهين به شيعه را فراهم مي‏آورد، لازم است مسؤولان محترم كاروانها، اين مسأله را به زائران گوشزد كنند و آنها را به شركت در نماز جماعت، بويژه نماز جماعت مسجد الحرام و مسجد النبي تشويق كنند، و برنامه‏هاي زيارتي و پذيرايي را طوري تنظيم كنند كه زائران بتوانند به موقع كارهاي خود را انجام دهند و از شركت در نماز تخلف نكنند. مواردي مشاهده مي‏گردد كه شام كاروانها پس از نماز مغرب داده مي‏شود و زائراني كه عصر به حرم يا بازار رفته‏اند، چون خوف دير رسيدن به شام را دارند و فاصله محل اسكان هم زياد است، به جاي رفتن به نماز، برخلاف مسير حركت حجاج كه جملگي براي شركت در نماز جماعت به سوي مسجد مي‏روند، آنها به سوي محل استراحت در حركتند و اين عمل بسيار ناپسند و خلاف شؤون شرعي است.

يادآوري وضـو
 

هنگام بردن زائران به اماكن مقدس يا طواف و ساير اعمال، بسيار مناسب است قبل از حركت به زائران يادآور شويد كه وضو بگيرند و آماده حركت شوند، تا هنگام زيارت كسي براي وضو گرفتن از جمع جدا نشود كه سبب معطل ماندن سايرين و گاهي گم شدن آن فرد مي‏شود، و بسيار مشاهده شده است كه حاجي به سبب غفلت از وضو، طواف را بدون ضو انجام داده و اين امر مشكلاتي براي كاروان و خودش پديد آورده است.

احـرام در ميقات
 

تلاش بي‏وقفه مسؤولان كاروان با شروع اعمال و احرام در ميقات آغاز مي‏شود، كه از آنجا به بعد، دقّت بسيار زياد و مديريت كامل، ضامن پيشبرد كارها خواهد شد.
كساني كه مدينه بعد هستند و براي احرام به «جُحفَه» مي‏روند، نسبت به احرام مشكل خاصي ندارند، چون ميقات جُحفه اختصاص به مسجد ندارد و تمام منطقه جحفه، ميقات است و احرام در آنجا اشكال ندارد.6 لذا بردن زائران به داخل مسجد بويژه در مواقع ازدحام و زيادي جمعيت، ضرورتي ندارد و براي خانمهايي كه از رفتن به مسجد معذورند مشكلي وجود ندارد. ولي كساني كه مدينه قبل هستند و براي احرام به مسجد شجره مي‏روند، چون تنها مسجد شجره ميقات است و بنابر احتياط واجب بايد احرام در مسجد واقع شود 7 توجه به نكات ذيل لازم است:
1 ـ قبل از رفتن به مسجد زائران را نسبت به جغرافياي مسجد، محل وضو و غسل احرام توجيه نماييد كه به راحتي بتوانند اعمال را انجام دهند و زائري گم نشود و احرامي در حياط اوّلي كه پس از دستشوييها و قبل از مسجد است انجام نشود، چون برخي از حجاج خيال مي‏كنند آنجا نيز جزو مسجد شجره است.
2 ـ خانمها را راهنمايي كنيد كه پس از رفتن به مسجد، پشت نرده‏هاي چوبي جمع شوند تا روحاني كاروان، نيّت و لبيك را براي آنها بگويد، چون قسمت زنانه مسجد جداست و مردان حق ورود به آن قسمت را ندارند و بين قسمت مردانه و زنانه، نرده چوبي بلندي قرار دارد. در اين قسمت، وظيفه «خانم دستيار» نيز سنگين‏تر خواهد بود.
3 ـ خانم دستيار بايد نسبت به شناسايي و انجام احرام خانمهايي كه از رفتن به مسجد معذورند روحاني كاروان را ياري دهد.
4 ـ احرام در هر جاي مسجد اشكال ندارد، حتي در قسمتهايي كه اخيرا توسعه يافته و جزو مسجد به حساب مي‏آيد، لذا گرداندن زائران در قسمتهاي مختلف مسجد لازم نيست، بلكه گاهي سبب مزاحمت براي ديگران نيز مي‏باشد.
5 ـ اگر وقت احرام مصادف با نماز جماعت مسجد شجره شد، لازم است زائران را به نماز جماعت راهنمايي نماييد، و از تكرار لبيك، به صورت دسته‏جمعي، آنهم صداي بلند بپرهيزند.
6 ـ زائران را نسبت به نبردن ساكها به داخل حياط اوّلي مسجد توجيه كنيد، چون ممكن است گم شود و يا بر اثر مشابه بودن ساكها اشتباه شود و مشكلاتي پديد آورد.
7 ـ شايسته است چند دمپايي مناسب، جزو اثاث كاروان باشد، كه اگر دمپايي كسي گم شد، بتواند با عاريه گرفتن آن، به راه خود ادامه دهد و اين مسأله را به زائران گوشزد كنيد كه هنگام رفتن به مسجد شجره يا مسجد الحرام، محل گذاشتن دمپايي خود را به خوبي بخاطر بسپارند، تا به اشتباه نيفتند يا آن را در پاكتي گذاشته و همراه خود ببرند.

نذر احرام قبل از ميقات (براي بانوان)
 

چون به فتواي حضرت امام خميني ـ قدس سره ـ و برخي از فقهاي بزرگوار، نذر زن بدون اجازه شوهر خود صحيح نمي‏باشد و ممكن است براي بانواني كه از رفتن به مسجد معذورند اين مسأله مورد نياز باشد تا قبل از ميقات؛ مثلاً در مدينه منوّره با نذر محرم شوند، و نيازي به وارد شدن به مسجد نباشد، مناسب است مدير كاروان اين مسأله را قبل از سفر به روحاني كاروان يادآوري كند تا او هم خانمهايي را كه به تنهايي مشرف مي‏شوند، راهنمايي كند كه از شوهرشان نسبت به نذر اجازه بگيرند.
س ـ در مناسك مرقوم است كه زنهاي حائض بايد عبوراً از مسجد شجره محرم شوند و اگر نمي‏توانند، در خارج مُحرم شوند و در مُحاذي جُحفه تجديد احرام كنند، چون اين كار مشكل است و مُحاذي جُحفه معلوم نيست، آيا حضرت امام اجازه مي‏فرمايند كه اينگونه اشخاص در مدينه با نذر محرم شوند؟
ج ـ چون احرام قبل از ميقات با نذر صحيح است، زنهاي حائض كه عذر شرعي از دخول مسجد دارند، مي‏توانند در مدينه با نذر براي عمره محرم شوند، و در اين صورت لازم نيست به مسجد شجره بروند، ولي نذر زن بايد با اذن شوهر باشد.8

داشتن حوله اضافي
 

مديران كاروان، زائران را راهنمايي كنند تا يك يا دو تكه پارچه سفيد يا دو حوله اضافه همراه داشته باشند كه اگر لباس احرامشان گم شد، از آن استفاده كنند و اگر نجس شد و امكان تطهير آن نبود به راحتي بتوانند تعويض كنند.

زير سايه رفتن
 

يكي از محرمات احرام براي مردان، زير سايه رفتن است، لذا توجه شما را به مسائل ذيل جلب مي‏كنيم:
1 ـ حرمت زير سايه رفتن اختصاص به حال حركت بين دو منزل دارد؛ مانند پيمودن مسافت جحفه به مكه، يا مدينه به مكه و مكه به عرفات. بنابراين در حال توقف براي غذا خوردن، استراحت و همچنين در جايي كه منزل كرده‏اند زير سايه رفتن مانع ندارد.9
2 ـ وقتي كه زائران به مكه، عرفات، منا وارد مي‏شوند، اين اماكن حكم منزل را دارد و زير سايه رفتن اشكال ندارد، بنابر اين مي‏توانند با ماشين سقف‏دار مسافت منزل تا مسجدالحرام را طي كنند.10
3 ـ به فتواي حضرت امام ـ قدس سره ـ و بسياري ديگر از مراجع تقليد، مردان محرم در شب مي‏توانند سوار ماشين سقف‏دار شوند.11
4 ـ چنانچه تعداد زيادي از مردان كاروان مقلّد كساني بودند كه استفاده از اتومبيل مسقف (حتي در شب) را جايز نمي‏دانند، بايد با هماهنگي روحاني كاروان، نسبت به اين مسأله اقدام لازم انجام گيرد.
5 ـ زمان حركت زائران از جحفه يا مدينه به مكه، طوري تنظيم شود كه به طلوع آفتاب برنخورد. با كمال تأسف در سالهاي اخير نمونه‏هاي بسياري اتفاق افتاده كه به سبب تأخير در حركت يا اهمال و سستي مسؤولان كاروان و گاه بر اثر پديد آمدن نقص فني براي اتومبيل، به صبح برخوردند و با مشكل استظلال مواجه شدند.

قسـم خـوردن
 

يكي ديگر از محرمات احرام، قسم خوردن به نام خداوند است، بنابر اين مسؤولان اداره كاروان، در مواقع شدت كار و برخورد با ديگران، اعصاب خود را كنترل كرده و از جدال بپرهيزند.

نگاه در آينه
 

بسيار بعيد است كه زائران، عمدا به آينه نگاه كنند ولي از جمله مواضعي كه نگاه در آينه اتفاق مي‏افتد، يكي در اتومبيل و ديگري در هتل است.
نسبت به اتومبيل، گاه يادآوري آن ضرر بيشتري دارد، چون معمولاً حركت زائران در شب است و توجهي به آينه ندارند و اگر بي توجه نگاهشان به آينه بيفتد اشكال ندارد و يادآوري آن گاهي سبب نگاه كردن مي‏شود، ولي نسبت به محل اسكان و هتل، چون غالبا در سالن انتظار، راهروها، دستشويي‏ها آينه وجود دارد، بهتر است دست‏اندركاران اداره كاروان در مدتي كه زائران محرم هستند، آينه‏ها را با روزنامه يا كاغذي بپوشانند، تا حجاج به مشكلي دچار نشوند.

حرام بودن مرد بر زن و زن بر مرد
 

در مدتي كه زائران در حال احرام مي‏باشند، ترتيبي اتخاذ گردد كه تماس همسران با يكديگر كمتر باشد، چون برخي از زائران به جهت جهل به مسأله يا غفلت از آن متوجه حرمت نيستند، در حالي كه نگاه با شهوت و لمس بدن يكديگر نيز حرام است.

قطع تلبيه
 

كسي كه براي عمره تمتع محرم شده، وقتي خانه‏هاي مكه را ببيند، نبايد لبيك بگويد،12 لذا اين مسأله را هنگام رفتن به مكه، بجز اتومبيلي كه روحاني كاروان در آن حضور دارد كه او تذكر خواهد داد، در ساير اتومبيلها كه مدير و معاون يا خدمه حضور دارند، بجاست كه اين مسأله براي زائران يادآوري شود.

غـذاي خوشبـو
 

آشپز محترم كاروان و همكاران وي، در مدتي كه زائران در احرام عمره يا حج هستند چون نمي‏توانند غذاي خوشبو بخورند، از طبخ غذاهاي خوشبو و زدن زعفران به آن و دادن سبزيهاي خوشبو به زائران خودداري فرمايند.13

طواف و نماز طواف
 

طهارت
 

چون طواف و نماز آن بايد با طهارت انجام شود، قبل از بردن زائران به مسجدالحرام براي طواف، يادآوري شود كه وضو بگيرند تا نزديك مسجد يا هنگام شروع طواف كسي به دنبال وضو نرود كه از جمع جدا مي‏ماند و مشكل ايجاد مي‏كند.
غسل مستحبي براي رفتن به مسجد الحرام و انجام طواف گرچه ثواب دارد ولي از وضو كفايت نمي‏كند و وضو هم لازم است.

زمان طواف
 

براي بردن زائران به طواف، وقت مناسبي در نظر گرفته شود كه زياد شلوغ نباشد و حتي المقدور به شستشوي مسجد و نماز جماعت برخورد نكند چون ممكن است سبب قطع طواف يا سعي بشود و به جهت آگاه نبودن زائران به مسائل طواف ممكن است مشكلاتي براي كاروان پيش آيد.

شك در طواف يا قطع آن
 

در طواف لازم است تعدادي از دست‏اندركاران كاروان، زائران را همراهي كنند، تا بتوانند طواف را به خوبي بجا آورند و شك و شبهه‏اي پيش نيايد ولي چنانچه فردي در تعداد شوطهاي طواف يا سعي شك كرد و يا به جهتي طواف را قطع كرد، حتما مسأله را با روحاني كاروان در ميان بگذارد تا با راهنمايي وي بتواند، اعمال را به پايان برد.

نيابت در نماز طواف
 

دست اندركاران كاروان، نيابت در نماز طواف را از كسي نپذيرند، چون به فتواي حضرت امام ـ ره ـ و بسياري از فقها نيابت كفايت نمي‏كند.14

تقصيـر
 

تقصير در عمره تمتع، مكان معيني ندارد و لازم نيست پس از اتمام سعي، فورا انجام شود و لازم نيست بر مروه باشد. شلوغي مروه بيشتر به سبب توقف زائران در هنگام تقصير است، مناسب است كه زائران توجيه شوند تا پس از سعي، محل را ترك كنند و در فضاي باز با خيال راحت تقصير را انجام دهند، حتي گاهي مشاهده مي‏شود كه خانمها در همان محل شلوغ براي تقصير موي خود را بيرون آورده‏اند تا قدري از آن را بچينند در حالي كه مردان نامحرم مي‏بينند. با اين كه مي‏توانند ناخن بچينند و ضرورتي نسبت به چيدن موي سر وجود ندارد.
روحاني و مسؤولان كاروان، بويژه خانم دستيار لازم است كه بانوان محترم را نسبت به اين مسأله توجيه كنند، تا خلافي مرتكب نشوند.

بيـن الاحـرامين
 

پس از اتمام عمره تمتع و قبل از احرام حج كارهاي ذيل جايز نيست:
* تراشيدن سر
* انجام عمره مفرده
* بيرون رفتن از شهر مكه
* و همچنين كندن درخت و گياه حرم و صيد در حرم
بنابراين در اين مدت، زائران بايد توجيه شوند كه اين اعمال را انجام ندهند، گرچه اين مسائل را روحاني كاروان يادآوري خواهد كرد، ولي نظارت بر رفتار زائران تا حدي برعهده مدير، معاون و خدمه خواهد بود و گاهي زائران كاروان از مدير يا ديگران نسبت به رفتن به غار حرا، غار ثور و… سؤال مي‏كنند.
ولي نسبت به خدمه، چنانچه بخواهند براي آماده‏سازي محل اسكان در عرفات و منا از شهر مكه بيرون روند و يا براي تحويل اثاثيه يا جنس از انبارهايي كه بيرون شهر است، در صورت امكان بايد محرم شوند به احرام حج و در همين احرام بمانند تا وقتي كه براي وقوف و انجام اعمال حج به عرفات مي‏روند ولي چنانچه ناچار باشند و محرم شدن هم موجب حرج و مشقت است اشكال ندارد.15
مسأله ـ خدمه كاروانهاي حج اگر عمره مفرده بجا آورده باشند هر دفعه كه از مكه خارج مي‏شوند و به جده مي‏روند و برمي‏گردند لازم نيست محرم شوند ولي اگر عمره تمتع بجا آورده‏اند بنابر احتياط نبايد از مكه خارج شوند مگر در صورت حاجت، در حالي كه محرمند با احرام حج. س ـ خدمه كاروانها كه پس از انجام عمره تمتع بايد به عرفات و منا بروند براي ديدن چادرها و كارهاي ديگر و برگردند به مكه، وظيفه آنان چيست؟
ج ـ بنابر احتياط واجب نمي‏توانند از مكه خارج بشوند مگر در مورد ضرورت و در اين صورت بايد براي حج مُحرم شوند و بيرون بروند. بلي اگر احرام براي آنان حَرَجي باشد و رفتن به عرفات و منا بر آنان ضرورت دارد، مي‏توانند بدون احرام به آنجا بروند.

يادآوري:
 

اكنون بر اثر توسعه شهر مكه، «جبل‏النور» كه غار حرا در آن قرار دارد جزو شهر مكه به حساب مي‏آيد ولي «جبل‏الثور»، كه غار ثور در آن است، هنوز جزو شهر به حساب نمي‏آيد.

احـرام حـج
 

محل احرام حج، شهر مكه است. برخي از فقها مثل حضرت امام ـ قدس سره ـ تمام شهر مكه فعلي را براي احرام كافي مي‏دانند و برخي ديگر مي‏فرمايند احرام حج بايد در مكه قديم واقع شود، در اين مورد هم با هماهنگي روحاني كاروان نسبت به احرام آنها اقدام شود و بهتر آن است كه در مسجدالحرام محرم شوند. اگر در روز هشتم يا حتي قبل از آن هم محرم شوند اشكال ندارد، بنابر اين در صورت لزوم مي‏توان آنها را در وقت خلوت به مسجد الحرام برد تا محرم شوند.

زمان حركت به عرفات
 

وقوف به عرفات از ظهر روز نهم آغاز مي‏شود، بنابراين زمان حركت به سوي عرفات به گونه‏اي بايد تنظيم شود كه حجاج قبل از ظهر در عرفات حاضر باشند و رفتن شب عرفه و استفاده از خنكي هوا و همچنين نبود مشكل استظلال وقت مناسبي است.
چون در وقت وقوف (از ظهر تا مغرب) حاجيان بايد در صحراي عرفات باشند و از حدود آن خارج نشوند، بنابر اين بايد نسبت به حدود عرفات، كه امروزه با تابلوهاي بزرگ مشخص شده است، توجيه شوند وحتي المقدور از تردد در جاهاي مختلف عرفات نيز بپرهيزند كه احتمال گم شدن آنها زياد است و در صورت گم شدن از اعمال بازخواهند ماند.

از عرفات تا مشعر الحرام
 

يكي از لحظات حساس در مدت فعّاليّت مديران و معاونان و خدمه كاروانها، از عرفات تا مشعر و از آنجا تا منا است كه بايد با تلاش و تدبير، زائران را بطور كامل و سالم به مقصد برسانند، گرچه در سالهاي اخير به سبب وجود راههاي متعدد، امكان نرسيدن به موقع تا مشعرالحرام بعيد به نظر مي‏رسد، ليكن بايد دانست كه فاصله عرفات تا مشعرالحرام در طرق متعدد از 4 تا 6 كيلومتر مي‏باشد. بنابر اين از دورترين راه هم اگر به سمت مشعر مي‏روند، فاصله بيش از 6 كيلومتر نيست. پس اگر در بين مسير دچار مشكلي شدند كه نتوانستند با اتومبيل حركت كنند، براي آن كه از وقوف بازنمانند مي‏توانند زائران را پياده ببرند، و چنانچه در اين مدت براي زائري مشكل خاصي پيش آمد كه بايد به بيمارستان منتقل شود، حتما اين مسأله را با روحاني كاروان در ميان بگذاريد، تا با راهنمايي وي و انجام وقوف اضطراري بتواند اعمال را به پايان ببرد.

در مشعر الحرام
 

حاجيان شب عيد قربان را در مشعر الحرام (مزدلفه) به سر مي‏برند و پس از طلوع آفتاب براي انجام اعمال روز عيد قربان روانه منا مي‏شوند.
حدود مشعر الحرام اكنون با تابلوهاي بزرگي مشخص شده است و از سوي منا تا ابتداي وادي محسّر كه فاصله‏اش تا منا حدود 250 متر است، ادامه دارد، ولي برخي از افراد به غلط تصور مي‏كنند نهايت منا تا پلي است كه وسط منا زده شده‏اند، و اين امر سبب تراكم بسيار زياد جمعيت، قبل از پل مي‏شود، بنابر اين دست اندركاران كاروان مي‏توانند براي وقوف آن سمت پل را اختيار كنند كه گاهي خلوت‏تر و براي حركت صبح هم مناسب‏تر است.

وقوف اضطراري براي بانوان
 

بانوان و افراد ناتوان مي‏توانند شب عيد قربان، پس از آن كه مقداري بعد از نصف شب در مشعر الحرام ماندند، به منا بروند، و اين همان وقوف اضطراري مشعر الحرام است و بهتر آن است كه مسؤولان كاروان ترتيبي اتخاذ كنند كه بانوان بويژه سالمندان بتوانند، اعمالشان را به راحتي انجام دهند.
پس از رفتن به منا، بانوان بطور مطلق مي‏توانند رمي روز عيد را در شب انجام دهند، البته غير از بانوان، كساني كه نمي‏توانند روز رمي كنند، اشكال ندارد رمي را در شب انجام دهند، و بايد توجه داشت كه رمي در شب براي بانوان (بطور مطلق) اختصاص به رمي روز عيد قربان دارد، ولي نسبت به روزهاي 11 و 12 ذي‏حجه تنها بانواني كه نمي‏توانند در روز رمي كنند، رمي شبانه براي آنها جايز است ولي كساني كه بتوانند در روز خودشان انجام دهند، نمي‏توانند شب رمي كنند.
س ـ آيا مي‏شود كه زنها را در شب دهم بعد از نصف شب از مَشْعَر به منا بياورند و همان شب آنان را به جمره عقبه ببرند و رمي كنند و بعد به خيمه برگردانند و نزديك غروب روز يازدهم مجدداً آنان را به جمرات ببرند، تا شب دوازدهم هم رمي روز يازدهم را انجام دهند و هم رمي روز دوازدهم را، با توجه به ازدحام و خطرهاي احتمالي؟
ج ـ براي زنها رمي جمره عقبه پس از وقوف به مشعر و آمدن به منا در همان شب عيد قربان مانع ندارد، ولي رمي روز يازدهم و دوازدهم در صورتي براي آنان در شب صحيح است كه از رمي روز معذور باشند.

قربانگاه
 

يكي از اعمال روز عيد و از جمله حساسترين اعمال حج «قرباني» است. در سالهاي اخير تمام افراد نمي‏توانند به قربانگاه بروند، چون بانوان را مطلقا به قربانگاه راه نمي‏دهند، و بسياري نيز توان اين كار را ندارند، بنابر اين لازم است مسؤولان كاروانها، ترتيبي اتخاذ كنند، كه قرباني تمام زائران به موقع انجام شود و اعمال روز عيد قربان به تأخير نيفتد و كساني كه از طرف سايرين به قربانگاه مي‏روند به نكات ذيل توجه داشته باشند.
1 ـ حتما از كساني كه بناست برايشان قرباني را انجام دهند، نيابت بگيرند و صِرف اين كه او هم بايد قرباني كند و خوشحال مي‏شود، كافي نيست.
2 ـ در انتخاب گوسفندان دقت كنيد كه داراي شرايط لازم باشد و مهمترين شرايط لاغر نبودن و ناقص نبودن حيوان است.
3 ـ در ذبح حيوان نيّت و قصد نيابت و جهت قبله و گفتن «بسم اللّه‏ …» فراموش نشود.
4 ـ چون به فتواي برخي از فقها؛ از جمله حضرت امام خميني ـ ره ـ ذبح با چاقوي استيل صحيح نيست، چاقويي كه مورد استفاده قرار مي‏گيرد آهن باشد.
5 ـ به فتواي حضرت امام خميني ـ ره ـ ذابح حيوان بايد مؤمن باشد، لذا اين مسأله هم مورد توجه قرار گيرد.

بيتوته در منا
 

در شبهاي 11 و 12 ذي حجه حاجيان بايد به نيت يكي از اعمال حج، در منا بمانند، وقت بيتوته از غروب آفتاب تا نيمه شب است و برخي از جمله مقام معظم رهبري حضرت آية‏الله خامنه‏اي بيتوته در نيمه دوم را نيز جايز مي‏دانند. بنابراين خدمه محترم اگر براي انجام كاري از منا خارج شدند توجه داشته باشند كه بايد هنگام بيتوته در منا باشند، و چنانچه دير برسند، اگر در حج نيابت داشته باشند نيابت آنها اشكال پيدا مي‏كند.

بيرون رفتن از منا
 

بيرون رفتن از منا در روزهاي دهم و يازدهم اشكال ندارد و همچنين روز دوازدهم اگر قبل از ظهر برگردد كه بعد از ظهر از منا كوچ كند اشكال ندارد. ولي در شبهاي 11 و 12 پس از غروب آفتاب، به فتواي كساني كه بيتوته در نيمه شب اوّل را واجب مي‏دانند جايز نيست، ولي پس از نصف شب بيرون رفتن از منا اشكال ندارد، ولي بايد توجه داشت كه نيمه شب، ساعت 12 نيست و محاسبه آن براي بيتوته با محاسبه براي تعيين آخر وقت نماز عشا تفاوت دارد، چون در اينجا بايد شب را از اوّل غروب تا طلوع آفتاب حساب كرد.16
اگر مسؤولان كاروان تصميم دارند در شبهاي 11 و 12 يا روزهاي 11 و 12 زائران خود را براي طواف به مكه ببرند، بايد به مسائلي كه بيان شد توجه داشته باشند، كه بيتوته را به وقت انجام دهند و رمي جمرات در روزهاي 11 و 12 را به وقت خود كه از طلوع تا غروب آفتاب است انجام دهند و قبل از ظهر روز دوازدهم از منا خارج نشوند.
گرچه ترك بيتوته براي كساني كه تمام شب را در مكه به عبادت مشغول باشند، مانعي ندارد17 و مي‏توانند طواف و سعي و ساير اعمال را انجام دهند ولي اگر اعمال تمام شد نمي‏توانند آن شب را به منا برگردند بلكه بايد بمانند و تا صبح عبادت كنند.

برگشت از منا
 

همانگونه كه گذشت، حجاج در روز دوازدهم بعد از ظهر مي‏توانند از منا خارج شوند. مسؤولان كاروان توجه داشته باشند زودتر از اين وقت نبايد از حدود منا بگذرند و كساني كه براي رمي جمرات مي‏روند و لحظاتي همانجا توقف مي‏كنند تا پس از اذان از منا خارج شوند، بايد توجه داشته باشند كه جمره عقبه، آخرين حدّ منا است و قبل از ظهر از مقابل آن نگذرند.

اعمال مكه
 

اعمال بعد از منا تا آخر ذي الحجه وقت دارد،18 بنابر اين كساني كه از انجام اعمال معذورند و در شلوغي نمي‏توانند اعمال را بجا آورند، صبر مي‏كنند تا پس از گذشت چند روز خلوت شده و اعمال را بجا مي‏آورند.
ولي بايد توجه داشت: تا وقتي كه طواف حج و سعي را بجا نياورده‏اند، بوي خوش همچنان حرام است و تا وقتي كه طواف نساء و نماز آن را بجا نياورده باشد، زن و مرد به يكديگر حرام هستند.19

عمره مفرده پس از اعمال
 

در حدّ امكان زائران به انجام عمره مفرده پس از اعمال حج تشويق نشوند، چون احتمال آن هست كه اعمال را بطور صحيح انجام ندهند و همچنان در احرام باقي بمانند، به علاوه كه مراعات فاصله با عمره قبلي نيز لازم است، كه به فتواي حضرت امام خميني ـ ره ـ در فاصله كمتر از يك ماه به قصد رجاء مي‏توان بجا آورد.20

بيماران و مجروحان
 

اگر براي حاجي بر اثر بيماري يا تصادف يا حادثه ديگر، مشكلي پيش آمد ونتوانست اعمال را ادامه دهد، در اولين فرصت روحاني كاروان را مطلع كنيد تا با نشان دادن راه صحيح شرعي، بقيه اعمال را به پايان ببرد، چون در احكام شرعي وظيفه تمام افراد مشخص شده است.

پرسش و پاسخ
 

س 1 ـ كسي كه از كارمندان سازمان حج است و بناچار بايد بعد از عمره تمتع و قبل از حج از مكه خارج شود و به عرفات برود، با توجه به اين كه حج او نيابتي است، آيا لطمه به حج او نمي‏زند؟
ج ـ ضرر به حج و نيابت او نمي‏زند، ولي در صورت امكان بايد محرم شود به احرام حج و از مكه خارج شود علي الاحوط.21
س 2 ـ آيا خدمه كاروانها مي‏توانند قبل از رفتن زائران به مكه، بدون احرام به مكه بروند و برگردند؟
ج ـ اگر مي‏خواهند به مكه بروند و برگردند، بنابر احتياط نبايد عمره تمتع انجام دهند، بلكه براي دخول مكه بايد به يكي از مواقيت معروفه بروند و از آنجا بر عمره مفرده محرم شوند. و اَدْنيَ الحِلّ، ميقات اين اشخاص نيست، و پس از انجام اعمال عمرده مفرده مي‏توانند از مكه خارج شوند و در صورت خارج شدن از مكه، اگر فقط به جده بيايند براي ورود به مكه در مرتبه دوم و سوم و بعد از آن، احرام واجب نيست، ولي اگر به مدينه بروند و از آنجا بخواهند به مكه بروند بايد در مسجد شجره محرم شوند براي عمره مفرده ديگر و چون بين اين عمره مفرده و عمره مفرده اول يك ماه فاصله نشده عمره دوم را رجاءاً بجا آورند و در هر صورت اين اشخاص آخرين مرتبه‏اي كه به مكه مي‏روند بايد به يكي از مواقيت معروفه، مثل مسجد شجره يا جُحفه، بروند و از آنجا براي عمره تمتع مُحرم شوند.22
س 3 ـ توقف ماشين زير پمپ بنزين و عبور آن زير پل، آيا براي مردان محرم اشكال ندارد؟
ج ـ اشكال ندارد.23
س 4 ـ آيا كساني كه شب دوازدهم به مكه آمده‏اند، لازم است روز دوازدهم قبل از ظهر براي كوچ بعدازظهر به منا بيايند؟
ج ـ به فتواي حضرت امام خميني ـ ره ـ لازم نيست ولي اگر قبل از ظهر به منا بيايد نمي‏تواند قبل از ظهر كوچ كند. ولي به فتواي برخي ديگر از فقها برگشت به منا لازم است.
س 5 ـ خدمه‏اي كه با زنها قبل از طلوع فجر به منا مي‏روند، ولي خود را قبل از طلوع آفتاب به مَشْعَر مي‏رسانند و وقف ركني مشعر را درك مي‏كنند، آيا نيابت آنان صحيح است يا نه؟
ج ـ اگر از ذوي الاعذار نبوده‏اند كه نيابت آنها صحيح است در فرض مرقوم حجشان نيابتاً صحيح است هر چند مرتكب حرام شده‏اند.24
س 6 ـ اگر سازمان حج و زيارت ـ دست‏اندركاران حج را موظف به انجام عمره مفرده بنمايد ولي پس از انجام عمره مفرده، در مكه اجازه انجام حج مي‏دهد، با توجه به اين كه در سالهاي قبل، حج خود را انجام داده باشند و نيابتي هم نداشته باشند، تكليف چيست؟
ج ـ اگر حج واجب بر عهده آنها نباشد مي‏توانند براي انجام حج مستحبي اِفراد محرم شوند و پس از حج، عمره مفرده ديگري انجام دهند و نيز مي‏توانند به يكي از ميقاتها رفته و براي عمره تمتع محرم شوند و پس از آن حج تمتع بجا آورند. يادآوري مي‏شود در حج افراد قرباني نيز واجب نيست.
والحمدللّه اولاً و آخراً

پي نوشت ها :
 

1 ـ آل عمران: 97
2 ـ مناسك، ص 18، م 13 ـ يادآوري مي‏شود، تمام مسائل از مناسك محشي، نشر مشعر، چاپ اوّل، 1372 آورده شده است.
3 ـ مناسك، نيابت در حج، مسأله 1
4 ـ مناسك، ص391، س46
5 ـ مناسك، ص392، س47
6 ـ مناسك، ص83، س17
7 ـ مناسك، ص77، م1
8 ـ مناسك، ص81، س13
9 ـ مناسك، ص129، م2
10 ـ مناسك، ص142، س28
11 ـ مناسك، ص131، م8 و ص137، م5
12 ـ مناسك، ص105، سطر 11
13 ـ مناسك، ص114، م2 و 4
14 ـ مناسك، ص224، م17
15 ـ مناسك، ص257 و 258 و 259 ـ س16 تا 19 و 23 و 24
16 ـ مناسك، ص353، م7
17 ـ مناسك، ص352، ص13
18 ـ مناسك، ص337، م1
19 ـ مناسك، ص339، م8
20 ـ مناسك، ص376، سطر آخر
21 ـ مناسك، ص259، س24
22 ـ مناسك، ص80، م10
23 ـ مناسك، ص137، م2
24 ـ مناسك، ص292، س3
 

ارسال مقاله توسط کاربر محترم سايت : sm1372