اولياي گرامي اسلام ، ائمه معصومين ـ عليهم السّلام ـ ، جواني را يكي از نعمتهاي پرارج الهي و از سرمايه‌هاي بزرگ سعادت در زندگي بشر معرفي نموده‌اند و از راههاي مختلف، اين مهم را خاطر نشان كرده‌اند . ما نيز بايستي از ايشان و سخنانشان مدد گرفته و رهنمون گرديم، اصولاً بايد آب را از سرچشمه‌ها برداشت و سرچشمه‌هاي اخلاقي را مي‌توان درسنت پيامبر اكرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و خاندان علي و فاطمه يافت. به كلمات و سخنان پيامبر اكرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) كه قرآن مجيد او را اينگونه معرفي مي‌نمايد:
«إنّكَ لَعَلي خُلُقٍ عظيم»1 و كتاب نهج البلاغه كه ملقّب به «اخ القرآن» است و دعاهاي صحيفه‌ي كامله‌ي سجّاديه كه آن را «اخت القرآن و زبور آل محمد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) » ناميده‌اند مراجعه كرد، اينها منبع فوّار فضايل اخلاقي و خداپسند اسلامند.
مي ‌دانيم كه در پس پرده هر علمي؛ اعم از: عرفان ، فلسفه ، فقه ، حقوق حكمت (نظري و عملي) و …اخلاق وجود دارد و زماني اين علوم براي انسان مفيد فايده خواهند بودكه اخلاق برآنها غالب گردد.چه كسي بهتر و زيباتر از حضرت علي (علیه السّلام) خود را به اخلاق الهي، فردي و اجتماعي قرين و هم‌نشين كرده كه هم قول هست و هم عمل. آن‌گونه اين امور را بيان مي‌نمايد كه چون از دل برخاسته،بر دل نيز مي‌نشيند.
در نامه‌ي31 نهج البلاغه علي (علیه السّلام) پدر بزرگواري كه به حق ، ولايت و سرپرستي تمام فرزندان مسلمان جهان را دارد ، به گونه‌اي آنان را موعظه و نصيحت مي‌نمايد كه بر دل و جان آنان مي‌نشيند، چرا كه خود اهل عمل و اخلاق بوده و بندبند نصايح و سخنانش كه نه بصورت حضوري، بلكه مكتوب (كه در آن نيز رازي است) بيان مي‌فرمايد، مطابق با فطرت است و عقل و وحي . دستورات اخلاقي اسلامي ايشان را نه تنها بايد شنيد، بلكه بايد نوشيد؛ چرا كه وجود نازنين ايشان، خود قرآن مجسم و صامت است و كلامش عطر آيات قرآن مجيد و يادآور وحي مي‌باشد.

تأسيس علم ا خلاق
 

آيت اللّه صدر در كتاب گرانبهاي «تأسيس الشّيعه لعلوم الاسلام» نوشته است: اوّلين كسي كه علم اخلاق را تأسيس كرد اميرمؤمنان علي (علیه السّلام) بود.وي در نامه‌ي معروفش به امام مجتبي (علیه السّلام)، اساس و ريشه‌ي مسايل اخلاقي را تبيين فرمود، و ملكه فضيلت و صفات رذيله را به عاليترين شكل مورد تحليل قرار‌داده‌است!2
بعضي از دانشمندان اهل سنت مانند: ابواحمد حسن بن عبداللّه عسكري نيز در كتاب «الزّواجر والمواعظ»، تمام نامه را آورده و مي‌افزايد: «لَو كانَ مِنَ الحكمةِ ما يجبُ اَن يكتبَ بِالذَّهبَ هذِه؛
اگر از كلمات پندآموز، چيزي باشد كه با آب طلا بايد نوشته شود، همين نامه است!»3
حضرت علي (علیه السّلام) در اين نامه با روانشناسي دقيق از جوان، مباحث اخلاق الهي، فردي و اجتماعي را بيان فرموده و هر از گاهي با لفظ «يا بُنَي» اي پسركم! دلبندم، نور ديده‌ام و خلاصه با نهايت عشق و محبت سخن را آغاز فرموده‌اند.

طرح انواع ارزش هاي اخلاقي
 

«پسرم!…هنگامي كه ديدم سالياني از من گذشت و توانايي‌ام روبه كاستي رفت، به نوشتن وصيت براي تو شتاب كردم، و ارزش‌هاي اخلاقي را براي تو برشمردم، پيش از آنكه أجل فرا رسد و رازهاي درونم را براي تو منتقل نكرده باشم… و تو را ديدم كه پاره‌ي تن مني، بلكه همه‌ي جان مني، آنگونه كه اگر آسيبي به تو رسد به من رسيده است، و اگر مرگ به سراغ تو آيد، زندگي مرا گرفته است، پس كار تو را كار خود شمردم، و نامه‌اي براي تو نوشتم، تا تو را در سختي‌هاي زندگي رهنمون باشد. حال من زنده باشم يا نباشم…4
چو خواهي كه نامت بماند به جاي
پســـر را خردمندي، آموز و راي
خردمنـــد و پرهيـزكارش بــــرآر
گرش دوست داري بنازش مدار5
از آنجايي كه مي‌دانيم، اجتماع بزرگ ،از جامعه‌هاي كوچكتري تشكيل شده كه هر واحد آن را خانواده مي‌نامند. حضرت علي (علیه السّلام) بسيار زيبا مسؤوليت رئيس خانواده را در برابر اعضاي خانواده، طرح نموده و با بياني ظريف ، روشن مي‌كند كه وظيفه‌ي سرپرست خانواده تنها برآوردن نيازهاي مادي آنها از جمله خوراك، پوشاك و…نيست؛ بلكه مهم‌تر و پايدارتر از آنها ، تعليم و تربيت اعضاي خانواده، به ويژه جوانان مي‌باشد كه با امربه معروف و نهي از منكر و در نظر داشتن شرايط آنها، به نتيجه مطلوب خواهد رسيد.
به پايان مي‌رسد كيسه‌ي سيم و زر
نگــردد تهــــي كيســه پيشـه‌ور6
مي‌توان گفت: مراد از پيشه‌وري همان پرداختن به معنويت و تعالي و تكامل انسان است.
خداوند در قرآن مجيد ، آياتي بيان فرموده كه عطر سخنان حضرت علي (علیه السّلام) برگرفته از آن است، در سوره‌ي رعد ربّ العالمين بيان مي‌دارد:«آن منزلگاه بهشتهاي عدن است كه در آن خود و همه پدران و زنان و فرزندان شايسته خويش داخل شوند در حالي كه فرشتگان برآنها از هر در وارد مي‌گردند و مي‌گويند: سلام و تهنيت بر شما بادكه صبر پيشه كرديد تا عاقبت نيكو منزلگاهي يافتيد.»7 اين بهشت به چه كساني وعده داده شده است؟!! آنهايي كه به عهد خدا وفا كردند، پيمان حق را نشكسته، خدا ترس بوده و از روز حساب مي‌ترسيدند، در راه خدا صبر كرده و نماز بپا دا شته‌اند و به صورت پنهان و آشكارا، انفاق كرده‌اند و ايشان به عنوان سرپرست خانواده، هم خود اين چنين بوده و هم اعضاي خانواده در نتيجه بهشت، جايگاه خانوادگي آنهاست، خداوند دگربار درباره‌ي اين مهم مي‌فرمايد: فرشتگان براي ايشان دعا كرده و بهشت عدن را كه وعده پروردگار است براي او و خانواده‌اش درخواست مي كنند.8
تا نـخيزد بانگ حق از عالمي
گر مسلماني، نياسايي دمي
نكته سنجان را صلاي عام ده
از علـوم امـــّتي پيغـام ده9
گروهي ديگر از آيات بيان مي‌دارند كه سرپرستي نامناسب و رها كردن خود و خانواده در همه‌ي امور و شئون زندگي و دور شدن از خداوند ،خسراني است كه باعث مي‌گردد آنان از تعالي و تكامل و تقرّب الهي كه هدف خلقت است، دور گردند. درسوره زمر و سوره شورا خداوند مي‌فرمايد:«…إنَّ الخاسِرينَ الّذينَ خَسِروُا اَنفُسَهُم وَ اَهليهِم يومَ‌القيامةِ…؛…همانا زيانكاران آناني هستند كه خود و اهل بيت خود را در قيامت به خسران جاودان درافكنند…».
خداوند در سوره تحريم ايه 6 خطاب به مؤ‌منان مي‌فرمايد: «يا ايها الّذينَ امَنُوا قُوا اَنفُسَكُم وَ اهليكُم ناراً وَ قُودُها النّاسُ وَالحِجارَةُ…».
در تفسير نمونه جلد13 آمده است: آيه متذكر مي‌شود كه نگهداري خويشتن ،ترك معاصي و عدم تسليم در برابر شهوات سركش، فقط وظيفه پدر و مادر نيست، بلكه امر به معروف و نهي از منكر و فراهم ساختن محيطي پاك و خالي از هرگونه آلودگي براي همه‌ي اعضاي خانواده نيز از وظايف آنان است و چه زيبا سخن قرآن مجيد و كلام اميرمؤمنين علي (علیه السّلام) در يك راستا قرار دارند كه اين برنامه‌ي تربيت فرزندان از همان بدو تولّد لازم و ضروري است و به تعبير ديگر ، حق زن و فرزند تنها با تأمين هزينه‌ي زندگي و مسكن و تغذيه حاصل نمي‌شود و مهمتر ازآن، تغذيه روح و جان آنها و به كارگرفتن اصول تعليم و تربيت صحيح است.
اي كه مي‌نازي به قرآن عظــيم
تا كـجا در حجره مي‌باشي مقيم
در جهان اسرار دين را فاش كن
نكتـه‌ي شرع مبين را فاش كن10
كلام را با حديثي از اميرمؤمنان علي (علیه السّلام) كه در ذيل آيه‌ي پاياني بيان شده‌است به اتمام مي‌رسانيم، امام در تفسير آيه‌ي فوق فرموده‌اند:
«منظور اين است كه خود و خانواده‌ي خويش را نيكي بياموزيد و آنها را ادب كنيد.»11

پى‏نوشتها:
 

1ـ سوره‌ي قلم، آيه‌ي4.
11- سيوطي، جلال الدين عبدالرحمن، «تفسير درّالمنثور»، جلد ششم،ص244.
2ـ مكارم شيرازي، ناصر، «اخلاق در قرآن»، جلد يك،ص40.
3ـ پيشين،ص40.
4ـ دشتي، محمّد، «ترجمه‌ي نهج البلاغه»، انتشارات مشرقين، چاپ چهارم؛…519.
5ـ بوستان سعدي،ص227.
6ـ پيشين.
7ـ سوره‌ي رعد، آيات 24ـ23. ترجمه‌ي مهدي الهي قمشه‌اي، انتشارات صداقت.
8ـ سوره‌ي مؤمن (غافر)، آيه‌ي8. «رَبَّنا وَ اَدخِلهُم جَنّاتِ عَدنٍ الّتي وَعَدتَهُم وَ مَن صََلَحَ مِن ابآئهِم وَ اَزواجِهِم وَ ذُرّياتِهم اِنّكَ انت العزيزُ الحَكيمُ»
9ـ ديوان اقبال لاهوري، ص95.
10ـ ديوان اقبال لاهوري،ص402.
 

* ارسال مقاله توسط عضو محترم سایت با نام کاربری : sm1372