چکیده
 

نوشتار حاضر، پژوهشی درباره ی اخلاق علوی با تأکید بر نهج البلاغه است. بدون تردید آشنایی با مجموعه آموزه های دینی، احیاگر نوعی اعتدال و روشن بینی نسبت به زندگی اجتماعی است. از مجموع آموزه ها چنین برمی آید که امام علی(علیه السلام) به عنوان امیرمؤمنان، با اعضای خانواده و آحاد جامع بهترین رفتار را داشت. امام اطاعت و نیکی به والدین را توصیه می کرد؛ نسبت به همسر خود توجه داشته و در کار خانه همکاری داشت؛ نسبت به تربیت و آموزش و برقراری رابطه ی عاطفی با فرزندان توصیه فرموده و خود در سیره ی علمی، به آن ملتزم بود؛ در برخورد با خویشاوندان احترامی همراه با محبت داشت و حقوق آنها را رعایت می کرد؛ نسبت به اعضای جامعه اخلاق خوش داشت؛ مهمان نواز بود؛ نسبت به همسایگان خوش رفتار و در انتخاب دوست دقیق بوده و به دیدار آنها می رفت؛ نسبت به قشرهای مستضعف جامعه نیز به همین روش عمل می کرد؛ نسبت به یتیمان و نیازمندان مهربان بوده و حقوق آنها را رعایت می کرد؛ نسبت به رفتار با کفار و اهل کتاب، ضمن رعایت احتیاط، از بدرفتاری پرهیز می کرد به گونه ای که برخی از مخالفان به دلیل اخلاق نیکو جذب ایشان شدند. انسان ها در طول عمر خود با افراد مختلفی معاشرت داشته و در برخورد با هر کدام ابعاد مختلفی از ویژگی های اخلاقی را بروز می دهند. امام علی(علیه السلام) در مواضع مختلف بهترین صفات و برخوردهای اخلاقی را بروز داد. بنابراین با بررسی ابعاد گوناگون اخلاقی این بزرگ مرد اخلاق، می توان به الگوی عملی در موضوع های گوناگون اخلاقی دست یافت.

واژه های کلیدی:
 

اخلاق، تربیت، سیره ی اخلاقی علوی، الگوی اخلاقی، رفتار اخلاقی.
* استناد: باوفا، مرجان (پاییز 1389)، اخلاق علوی با تأکید بر نهج البلاغه، فصلنامه پژوهش های نهج البلاغه، ص 189-206.

مقدمه
 

اخلاق از دیدگاه اسلام، نه تنها در کنار اعتقادات و احکام فقهی به عنوان یکی از ارکان اساسی معارف دینی مطرح است؛ بلکه بیانگر راه زندگی درست و خداپسندانه و روش نیل به کمال نهایی و ارتباط با خدای متعال است.
محققان و دانشمندان برای یافتن بهترین الگوی اخلاقی تلاش های بسیار کرده و طرح ها و برنامه های فراوانی ارائه داده اند. اما باید توجه داشت که عقل، بدون کمک راهبران آسمانی، برای سعادت در زندگی انسان کافی نیست. نهج البلاغه، چون مشاوری دلسوز و آگاه، الگوی کامل را معرفی می کند و امام علی(علیه السلام) به عنوان الگو در این کتاب مطرح اند. این نوشتار بر آنست تا الگوی رفتاری امام علی(علیه السلام) با عنایت بر نهج البلاغه، تبیین کرده و ضمن تطبیق گفتار با سیره ی عملی امام(علیه السلام) عامل بودن ایشان نسبت به گفتار خویش را اثبات کند.

ابعاد اخلاقی
 

انسان ها در طول عمر خود با افراد مختلفی معاشرت داشته و در برخورد با هر کدام ابعاد مختلفی از ویژگی های اخلاقی را بروز می دهند. امام علی(علیه السلام) در مواضع مختلف بهترین صفات و برخوردهای اخلاقی را بروز داد. بنابراین با بررسی ابعاد گوناگون اخلاقی این بزرگ مرد اخلاق، می توان به الگوی عملی در موضوع های گوناگون اخلاقی دست یافت.
1- رفتار با والدین، پدر و مادر حقوق زیادی برفرزندان دارند. این امر در آیات و روایات بسیار مورد توجه است. امام(علیه السلام) در نهج البلاغه به این مورد اشاره می فرماید:
فحق الوالد علی الولد ان یطیعه فی کل شیء الا فی معصیه الله سبحانه؛
حق پدر بر فرزند این است که فرزند در همه چیز جز نافرمانی خدا از پدر اطاعت کند (نهج البلاغه، حکمت 399).
در فرازی دیگر می فرماید: خردسالان، به طور کلی، باید از بزرگان پیروی کنند:
لیتاس صغیرکم بکبیرکم (همان، خ 166).
آموزه های دین در باب معاشرت و رفتار با والدین طریق مدارا و نرمی را سفارش کرده و در برخورد با ناملایمات رفتاری آنها سفارش بر صبر و تحمل دارد. این دسته از روایات به یادآوری زحمات والدین در دوران طفولیت اشاره دارد. با این توجه، نباید به والدین از آنچه خدای تعالی برای انسان وسعت داده تنگ گرفت و از آنها روی گرداند و صدای خود را بلندتر از صدای آنها کرد (گیلانی، ص 437).
امام(علیه السلام) ضمن تأکید در برقراری رابطه ی عاطفی با والدین می فرماید:
بوسیدن والدین عبادت است (طبرسی 220/1).
والدین همه ی آموزش های لازم و اولیه را به فرزندانشان تعلیم می دهند و اولین کسانی اند که به فرزندان راه نیکو سخن گفتن را می آموزند؛ پس وظیفه ی فرزندان است که با آنها با درشتی صحبت نکنند.
لا تجعلن ذربلسانک علی من انطقک، وبلاغه قولک علی من سددک؛ (نهج البلاغه، حکمت 411).
2. رفتار با همسر، امام علی(علیه السلام) به لطافت و ظرافت زنان توجه خاصی داشتند. بطوری که به امام حسن(علیه السلام) سفارش فرمود:
لا تملک المراه من امرها ما جاوز نفسها، فان المراه ریحانه، ولیست بقهرمانه؛
به زن، بیش از حد خود و اموری که مربوط به او نیست تحمیل مکن! زیرا زن همچون شاخه ی گلی است، نه قهرمان خشن (همان، ن31).
امام علی(علیه السلام) در سیره ی عملی خود به مراقبت نسبت به همسر توجه به سزایی داشت. روایت است یک روز امام علی(علیه السلام) متوجه شدند که کارهای خانه به همسرشان فشار زیادی می آورد، به همین علت به ایشان پیشنهاد کردند که به حضور پدرشان امام رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) برود و از آن امام خدمتکاری برای کمک خودش بگیرد (مجلسی 24/10-25).

بیشتر بخوانید: تربیت فرزند در اندیشه والای علوی

امام علی(علیه السلام) به رفتار و کردار خویش نسبت به حضرت زهرا (س) توجه کامل داشت و می فرمود:
«سوگند به خدا که هرگز بر او غضب نکردم و او را بر امری اکراه ننمودم، تا به جوار رحمت حق پیوست» (زواره ای 492/1).
علی بن ابی طالب(علیه السلام) و زهرای مرضیه (س) پس از ازدواج و آغاز زندگی مشترک، تربیت و تقسیم کارهای خانه را به نظر و مشورت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله)واگذاشتند و به ایشان عرضه داشتند، یا رسول الله! ما دوست داریم ترتیب و تقسیم کارهای خانه با نظر شما باشد. پیامبر کارهای بیرون خانه را بر عهده ی علی(علیه السلام) و کارهای داخلی را به عهده ی زهرا (س) گذاشتند (حرعاملی 123/14).
در عین حال امام علی(علیه السلام) هرگاه فراغتی می یافت در کارهای خانه به کمک زهرا (س) می پرداخت. روایت است که روزی پیامبر(صلی الله علیه و آله) به خانه ی آنان آمد و دید که با هم کار می کنند. پرسید: کدام یک از شما خسته تر است تا من به جای او کار کنم؟ امام علی(علیه السلام) عرض کردند: یا رسول الله! زهرا (س) خسته است. رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) به زهرا (س) استراحت داد و مدتی خود به کار پرداخت (مجلسی50/43).
3. رفتار با فرزند، امام علی(علیه السلام) در مورد حق فرزند بر پدر فرمایش هایی دارند:
و حق الوعد علی الوالد ان یحسن اسمه و یحسن ادبه و یعلمه القرآن؛
و حق فرزند بر پدر آنکه نام نیک برایش انتخاب کند، خوب تربیتش کند و او را قرآن بیاموزد (نهج البلاغه، ق 399).
امام علی(علیه السلام) آنقدر به تربیت فرزندان اهمیت می داد که حتی، به قول خود امام، در این امر شتاب می کند، فرمود:
انما قلب الحدث کالارض الخالیه ماالقی فیها من شیء قبلته. فبادر تک بالادب قبل ان یقسو قلبک، و یشتغل لبک؛
قلب نوجوانان مانند زمین کاشته نشده، آماده پذیرش هر بذری است که در آن پاشیده شود. پس در تربیت تو، شتاب کردم، پیش از آنکه دل تو سخت شود و عقل تو به چیز دیگری مشغول گردد (همان، ن31).
امیرالمؤمنین(علیه السلام) نه تنها در سنین کم فرزندان به تربیت آنها می پرداخت، بلکه در سنین جوانی آنها نیز در این امر کوتاهی نمی کرد. در حالی که لحظات پایانی عمر امام سپری می شد به امام حسن و امام حسین(علیه السلام) وصیت فرمود و توصیه های فراوانی در مورد اخلاق معاشرتی ابراز داشت. ازجمله: ایجاد صلح و آشتی در بین مردمان، رسیدگی به حال یتیمان، نیکی به همسایگان، بخشش همدیگر، ایجاد پیوند دوستی، امر به معروف و نهی از منکر و …. (نک: همان، ن 47).
امام علی(علیه السلام) بنا به گفته ی خود، یکی از حقوق فرزند بر پدر را تعلیم قرآن می داند (همان، ق399)، ایشان نسبت به آموزش فرزندان خود توجه خاصی داشتند، به طوری که به امام حسن(علیه السلام) می فرماید:
ان ابتدئک بتعلیم کتاب الله عزوجل و تاویله، و شرائع الاسلام و احکامه، و حلاله و حرامه، لا اجاوزذلک بک الی غیره؛ (همان، ن31).
در آغاز تربیت، تصمیم گرفتم تا کتاب خدا همراه با تفسیر آیات را به تو بیاموزم و شریعت اسلام و احکام آن را، از حلال و حرام، به تو تعلیم دهم و این همه توجه را به تو کردم و غیر تو را برنگزیدم.
بنابراین امام علی(علیه السلام) به تعلیم و تربیت فرزندانش بسیار اهمیت می داد. در این بین تعلیم آداب معاشرت نیز مورد اهتمام امام بود، به طوری که به امام حسن(علیه السلام) فرمود با افرادی مانند احمق، بخیل، فاسق، دروغگو دوستی نکند:
یابنی، ایاک و مصادقه الاحمق، فانه یرید ان ینفعک فیضرک. وایاک و مصادقه البخیل، فانه یقعد عنک احوج ماتکون الیه. وایاک و مصادقه الفاجر، فانه یبیعک بالتافه. وایاک و مصادقه الکذاب، فانه کالسراب: یقرب علیک البعید، ویبعد علیک القریب؛ (همان، ق38).
یکی از راههای ایجاد رابطه ی عاطفی با فرزندان، بوسیدن آنها است که در روایات بسیاری به آن سفارش شده است. امام علی(علیه السلام) نیز در این مورد سفارش می کند:
بوسیدن فرزند رحمت است(طبرسی 475/1).
بنابراین امام علی(علیه السلام) مانند پدری مهربان به امور فرزندان می پرداختند:
رایت حیث عنانی من امرک ما یعنی الوالد الشفیق، واجمعت علیه من ادبک ان یکون ذلک؛ (نهج البلاغه، ن31).
همان گونه که یک پدر مهربان بهترین نیکی ها را برای فرزندش می خواهد، من نیز صلاح دیدم که تو را بدین صورت تربیت کنم و همت خود را بر آن گماشتم.
منبع: فصلنامه پژوهش های نهج البلاغه(النهج) 30