الف – کمک در کارِ خانه

1- علی (ع) و کمک به همسر

روزی رسول اکرم (ص) وارد خانه فاطمه (س) شد و دید که علی (ع) و حضرت زهرا (س) با هم عدس پاک می کنند.
پیامبر (ص) علی (ع) را تشویق کرد و فرمود:
ما مِن رَجُلٍ یُعیِنُ اِمرَئَتَهُ فی بَیتِها إلّا کانَ لَهُ بِکُلِّ شَعرَهٍ عَلَی بَدَنِهِ عِبادَهُ سَنَهٍ، صِیامُ نِهارِها وَ قِیامُ لَیلِها

***

( هیچ مردی زنش را در کارخانه کمک نمی کند مگر آنکه خداوند به تعداد موهای بدن او عبادت یک سال، که روزها روزه گرفته، و شب ها شب زنده داری کرده باشد ثواب به شوهر می دهد.) (1)

***

2- تقسیم کار با همسر

یکی از عوامل سعادت و شادابی خانواده، تقسیم کار، و تعیین حدود و وظائف زن و شوهر است،
حضرت علی (ع) با حضرت زهرا (س) در فکر تقسیم کار بود که رسول خدا (ص) چنین رهنمود داد:
«کارهای داخل منزل با فاطمه (س) و کارهای بیرون منزل بر عهده ی علی باشد.»
حضرت فاطمه (س) با خوشحالی فرمود:
فَلا یَعلَمُ ما داخَلَنِی مِنَ السُّرُورِ اِلاَّ الله

***

(جز خدا کسی نمی داند که از این تقسیم کار تا چه اندازه خوشحال شدم.) (2)

***

ب- فرهنگ پرهیز در روابط اجتماعی

1- بانوان و فرهنگ پرهیز

در فرهنگ اجتماعی و اخلاق همسرداری امام علی (ع) اصولی مطرح است، مانند:
1- تقسیم کار بین زن و مرد
2- انتخاب مرد نسبت به کارهای بیرون منزل
3- به کوچه و خیابان نرفتن زن ها مگر در ضرورت
4- مسئولیت پذیری مردها نسبت به خرید و فروش خارج از منزل.

***

بنابراین جامعه ی اسلامی با فرهنگ پرهیز، و عدم اختلاط زن و مرد در بازار و خیابان باید اداره شود، که عامل سلامت نسل جوان و محیط اجتماعی است.
روزی به حضرت امیرالمومنین علی (ع) اطلاع دادند که زنان کوفه در مراکز تجاری و بازار رفت و آمد دارند، و شخصاً به خرید و فروش می پردازند، امام علی (ع) در یک سخنرانی خطاب به مردم کوفه فرمود:
أما تَستَحیُونَ وَ لا تُغارُونَ وَ نِسائُکُم یِخرُجنَ إلی الأسواقِ وَ یُزاحِمنَ العُلُوجَ

***

«آیا حیاء ندارید؟ و غیرت نمی ورزید که زن های شما به بازارها می روند و با جوانان قوی و خوش هیکل روبرو می شوند.؟» (3)

***

2- دستورالعمل روابط اجتماعی بانوان (4)

امام علی (ع) در یک دستورالعمل اخلاقی، اجتماعی، خطاب به فرزندش امام حسن (ع) نوشت:
واکفُف عَلَیهنَّ مِن أبصَارِ هِنَّ بِحِجابِکَ إیَّاهُنَّ، فَإنَّ شِدَّهَ الحِجابِ أبقی عَلَیهِنَّ، وَ لَیسَ خُروُجُهُنَّ بِأشَدَّ مِن إدخَالِکَ مَن لَا یُوثَقُ بِهِ عَلیَهِنَّ، وَ إن استَطَعتَ ألا یَعرِفنَ غَیرَکَ فَافعَل.

***

( در پرده ی حجاب نگاهشان دار، تا نامحرمان را ننگرند، زیرا که سخت گیری در پوشش، عامل سلامت و استواری آنان است. بیرون رفتن زنان بدتر از آن نیست که افراد غیر صالح را در میانشان آوری، و اگر بتوانی بگونه ای زندگی کنی که غیر تو را نشناسند چنین کن.) (5)

***

3- پرهیز در روابط زن و مرد(6)

از دیدگاه امام علی (ع) یکی از راه های سلامت جامعه، رعایت فرهنگ پرهیز و حرمت نهادن به جایگاه ارزشی زن و مرد است، که در یک سخنرانی فرمود:
فَاتَّقُوا شِرارَ النِّسَاءِ وَ کُونُوا مِن خِیَارِ هِنَّ عَلَی حَذَرٍ وَ لَا تُطِیعُو هُنَّ فِی المَعرُوفِ حَتَّی لا یَطمَعنَ فِی المُنکَرِ.

***

( پس، از زنان بد، بپرهیزید و مراقب نیکانشان باشید، در خواسته های نیکو، همواره فرمانبردارشان نباشید تا در انجام منکرات طمع ورزند.) (7)

***

ج – علی (ع) همسر نمونه

رسول گرامی اسلام (ص)، پس از عروسی حضرت زهرا (س) به منزل دخترش رفت و پرسید:
کَیفَ رَأیتَ زَوجک؟
(دخترم شوهرت را چگونه دیدی؟)

***

حضرت زهرا (ع) پاسخ داد:
«یا اَبَهِ خَیرُ زَوجٍ»
(خوب شوهری است) (18)

***

د – تبلیغ فرهنگ ازدواج

1- ازدواج های امام علی (ع)

امام علی (ع) با رعایت عدالت بین همسران، پس از فاطمه زهرا (س) با زنانی ازدواج کرد که اسامی آنها به شرح زیر است:
1- خوله: دختر أیاس بن جعفر حنفیّه، مادر محمد حنفیه.
2- امّ البنین: دختر حزام بن خالد از طائفه کلاب، مادر حضرت اباالفضل (ع) و…
3- اسماء بنت عمیس: که قبلاً زن حضرت جعفر بود و مادر محمد بن ابی بکر است.
4- لیلی: دختر مسعود بن خالد
5- ام سعید: دختر عروه بن مسعود ثقفی
6- سبیه: دختر عبادبن ربیعه که او را صهبا نیز می نامیدند.
7- امامه: فرزند زینب دختر رسول الله (ص) که حضرت زهرا (ع) سفارش کرده بود(9)

***

و در زمان شهادت امام علی (ع) چهار زن از همسران حضور داشتند که سال ها پس از حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) زندگی کردند، مانند:
1- امامه. دختر زینب
2- امّ البنین: مادر حضرت اباالفضل( ع)
3- اسماء: بنت عمیس
4- خوله: مادر محمد بن حنفیّه(10)

***

هم اکنون اگر فرهنگ تعدّد زوجات با تمام ارزش ها و احکامش در جامعه ما تحقّق پذیرد، بسیاری از زنان بیوه صاحب همسر شده و از مفاسد اجتماعی جلوگیری می شود.

2- ازدواج با یکی از اسیران

عمرو بن حصین نقل می کند:
در یکی از جنگ ها که با فرماندهی امام علی (ع) در دوران حیات پیامبر (ص) انجام گرفت، و لشگر اسلام پیروز شد، اموال فراوان، و تعدادی کنیز نیز به تصرف ارتش اسلام در آمد.
پس از پایان جنگ حضرت امیرالمومنین علی (ع) با یکی از کنیزان به اسارت گرفته شده، ازدواج کرد، که در فرهنگ آن روزگاران ازدواج با یک زن اسیر، بزرگترین احترام و تکریم به حساب می آمد.
اما چند نفر پس از بازگشت لشکر اسلام به مدینه، خدمت رسول خدا (ص) رفته و خواستند نسبت به ازدواج امام علی (ع) اعتراض کنند، وقتی اعتراض خود را مطرح کردند، پیامبر (ص) از آنها روی برگرداند و فرمود:
«علی از من و من از علی هستم، و او ولیّ هر مؤمن و زن مؤمنه است.»

***

و به اعتراض کنندگان فهماند که عمل حضرت امیرالمومنین علی (ع) هیچگونه ایرادی ندارد.(11)

3- ازدواج در بصره پس از جنگ جمل

پس از جنگ جمل، و استقرار آرامش در شهر بصره، امام علی (ع) حدود هفتاد و دو روز در شهر بصره اقامت فرمود ( طبق نقل ناصر خسرو (12) یا 50 روز طبق نقل شعبی) (13)
و در ماه رجب با انتخاب عبدالله بن عباس برای استانداری بصره، به سوی کوفه حرکت کرد.
در این مدتی که حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) در شهر بصره بسر می برد، با دختر مسعود نهلشی، ازدواج کرد و در خانه ی او سکونت داشت.(14)

4- عدالت با همسران

درست است که تعدد زوجات یکی از راه های جدّی مقابله با مفاسد اجتماعی است، اما شرائط و مقررات خاص خودش را دارد که یکی از آنها عدالت رفتاری، میان همسران است.
و قرآن کریم در این مورد هشدار داده است که اگر نمی توانی عدالت را رعایت کنی باید به تعدّد زوجات روی نیاروی.(15)
حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) چون همسران متعدد داشت، عدالت را دقیقاً نسبت به همسران خویش رعایت می کرد، هنگامی که شبی نوبت یکی از همسران بود، حتّی وضوی خود را در خانه او می گرفت.
یعنی عدالت رفتاری را حتی در وضو گرفتن نیز رعایت می فرمود.(16)

***

5- مبارزه با خرافات در ازدواج

هر چه مردم از فرهنگ و اسلام ناب محمدی (ص) رسول خدا (ص) فاصله می گیرند، خرافات و تعصبات جاهلانه ی فراوانی دامنگیر جامعه می شود، بخصوص نسبت به ازدواج، که خرافات زیادی مطرح شده است.
از جمله:
پس از فوت یکی از اقوام تا یک سال یا چند ماه باید در آن فامیل کسی ازدواج نکند، و جلسه ی عقد نگیرد، در صورتی که در سنت رسول گرامی اسلام (ص) و سیره ی عملی حضرت امیرالمومنین (ع) اینگونه سنت های غلط راه ندارد.
هنوز شانزده روز از وفات رقیه، یکی از دختران رسول خدا (ص) نگذشته بود که، امام علی (ع) با حضرت فاطمه (ع) ازدواج کرد.(17)
نه رسول خدا (ص) ایراد گرفت، نه مردم اعتراض کردند، و نه حضرت زهراء (ع) لب به اعتراض گشود.
ازدواج حضرت امیرالمومنین علی (ع) پس از جنگ بدر، در ماه رمضان و شب زفاف در ماه ذیحجه از سال دوم هجرت اتفاق افتاد.(18)

6- تأمین هزینه ی زندگی

یکی از وظائف مهمّ اجتماعی در اخلاق همسرداری، تأمین هزینه ی زندگی است، مرد باید با کار و تلاش فراوان، نیازهای اقتصادی خانواده را برطرف سازد تا سر بار جامعه نگردند و دست نیاز به سوی دیگران دراز نکنند، امروزه یکی از عوامل فساد و بزهکاری، تأمین نبودن زن و فرزندان در خانواده هاست.
امام علی (ع) با کار و تلاش، چاه کردن و آبیاری کردن، و درختکاری و احداث باغ در منطقه «یَنبُع» در اطراف مدینه توانست، سرمایه های فراوان بدست آورد،
هم هزار برده را آزاد کند؛
هم برای خاله ها و عمه های خود خانه ی شخصی بَخَرَد، و هم زنان و فرزندان خود را آبرومندانه اداره کند که وصیت نامه ی آن حضرت به صورت نامه ی 24 نهج البلاغه در تاریخ ثبت شده است، در آن دستور العمل اقتصادی برای اداره زنان و فرزندان خود تأکید می کند که درختان و زمین ها را نفروشند، بلکه با درآمد سالانه آن نیازهای اقتصادی خانواده ی آن حضرت را برطرف سازند.
امام علی (ع) به فرزندش نوشت که:
هذَا مَا أمَرَ بِهِ عَبدُ اللهِ عَلیُّ بنُ أبی طَالِبٍ أمِیرُ المومِنِینَ فی مَالِهِ، ابتغَاءَ وَجهِ اللهِ، لِیُولِجَهُ بِهِ الجَنَّهَ وَ یَعطِیَهُ بِهِ الأمَنَهَ.
منها: فَإنَّهُ یَقُومُ بِذلکَ الحَسَنُ بنُ عَلیٍّ یَأکُلُ مِنهُ بِالمعرُوفِ، وَیُنفقُ مِنهُ بِالمعروُفِ، فَإن حَدَثَ بِحَسَنٍ حَدَثٌ وَ حُسَینُ حَیٌّ، قَامَ بِالأمرِ بَعدَهُ وَ أصدَرَه ُمَصدَرهُ.
وَإنَّ لِابنَی فَاطمهَ مِن صَدقهِ عَلیٍّ مِثلَ الَّذی لِبَنِی عَلیٍّ، وَ إنیِّ إنَّمَا جَعَلتُ القِیَامَ بِذلکَ إلی ابنَی فَاطِمَهَ ابتغَاءَ وَجهِ اللهِ وَ قَربَهً إلی رَسَولِ اللهِ (ص) وَ تَکریماً لِحُرمَتِهِ وَ تَشریفاً لِوُصلَتِهِ.
وَیَشتَرِطُ عَلَی الَّذی یَجعَلُهُ إلیهِ أن یَترُکَ المالَ عَلَی أصُولِهِ و یُنفِقَ مِن ثَمَرهِ حَیثُ أُمِرَ بِهِ وَهُدِیَ لَهُ، وَ أَلَّا یَبِیعَ من أولادِ نَخِیلَ هذِهِ القُرَی وَ دِیَّهً حَتَّی تُشکِلَ أرضُهَا غِرَاساً.
وَمَن کَانَ مِن إمَائی – اللَّاتِی أطُوفُ عَلَیهِنَّ- لَهَا وَلَدٌ، أو هِیَ حَامِلٌ، فَتُمسَکُ عَلَی وَلَدَهَا وَهِیَ مِن حَظِّهِ، فَإن مَاتَ وَلَدُهَا وَهِیَ حَیَّهٌ فَهِیَ عَتِیقَهٌ، قَد أفرَجَ عَنهَا الرِّقُّ، وَحَرَّرَهَا العِتقُ.
قوله(ع) فی هذه الوصیه: « وألا یبیع من نخلها وَدِیهً» الوَدِیّهُ: الفَسِیلَهُ، وجمعها وَدِیّ.
و قوله(ع) : « حتی تشکل أرضها غراساً» هو من أفصح الکلام، والمراد به أن الأرض یکثر فیها غراس النخل حتی یراها الناظر علی غیر تلک الصفه التی عرفها بها فیشکل علیه أمرها و یحسبها غیرها.

• وصیت اقتصادی نسبت به اموال شخصی

این دستوری است که بنده ی خدا علی بن ابیطالب، امیر مؤمنان نسبت به اموال شخصی خود، برای خشنودی خدا، داده است، تا خداوند با آن به بهشتش در آورد، و آسوده اش گرداند
( قسمتی از این نامه است)
همانا سرپرستی این اموال بر عهده ی فرزندم حسن بن علی است. آنگونه که رواست از آن مصرف نماید، و از آن انفاق کند، اگر برای حسن حادثه ای رخ داد و حسین زنده بود، سرپرستی آن را پس از برادرش به عهده گیرد، و کار او را تداوم بخشد.
پسران فاطمه از این اموال به همان مقدار سهم دارند که دیگران پسران علی خواهند داشت، من سرپرستی اموالم را به پسران فاطمه واگذاردم، تا خشنودی خدا، و نزدیک شدن به رسول الله (ص) و بزرگ داشت حرمت او، و احترام پیوند خویشاوندی پیامبر (ص) را فراهم آورم.

• ضرورت حفظ اموال

و با کسی که این اموال در دست اوست شرط می کنم که اصل مال را حفظ نموده تنها از میوه و درآمدش بخورند و انفاق کنند، و هرگز نهال های درخت خرما را نفروشند، تا همه ی این سرزمین یک پارچه زیر درختان خرما بگونه ای قرار گیرد که راه یافتن در آن دشوار باشد.
و زنان غیر عقدی من که با آنها بودم و صاحب فرزند یا حامله می باشند، پس از تولد فرزند، فرزند خود را گیرد که بهره ی او باشد، و اگر فرزندش بمیرد، مادر آزاد است، کنیز بودن از او برداشته، و آزادی خویش را باز یابد.(19)
( «وَدّیه» به معنی نهال خرما، و جمع آن «وَدِیّ» بر وزن «علیّ» می باشد، و جمله ی امام نسبت به درختان «حتّی تشکل ارضها غراساً» از فصیح ترین سخن است یعنی زمین پر درخت شود که چیزی جز درختان به چشم نیایند.)

پی نوشت ها :

1- جامع السعادات ج 2 ص 140
2- مستدرک الوسائل ج 13 ص 48 -و- بحار الانوار ج 43 ص 81 و 31 -و- وسائل الشیعه ج 14 ص 123 -و- قرب الاسناد ص 25 -و- لئالی الاخبار ج 1 ص 83
3- محجّه البیضاء، ج 3 ص 104.
4- نامه ی 31/ 116 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف
5- نامه ی 31 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف
6- خطبه ی 80 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف
7- خطبه ی 80 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف
8- بحار الانوار ج 43 ص 133 -و – شرح ابن ابی الحدید ج 3 ص 257 -و- مناقب ابن شهر آشوب ج 3 ص 356 -و- کنز المعال ج 13 ص 108 -و- مختصر تاریخ دمشق ج 17 ص 136
9- مغیره قرشی، هاشمی است در زمان رسول خدا (ص) در مکه پیش از هجرت متولد شد و گفته اند جز شش سال از زندگانی رسول خدا (ص) را درک ننمود. کنیه اش ابو یحیی بود. علی (ع) وصیت کرد که مغیره پس از او با امامه ازدواج کند. او نیز امامه را همسر خود نمود. و او کسی است که بر روی ابن ملجم چادر انداخت در هنگامی که علی (ع) را شمشیر زدند.
او بسیار نیرومند بود و با علی (ع) در صفین حضور یافت. در خلافت خلیفه ی سوم قاضی بود و از پیامبر (ص) یک حدیث روایت کرده است (اسد الغایه -4-408)
10- ناسخ التواریخ امیرالمؤمنین (ع) ج 4 فصل آخر
11- حقّ الیقین، ص 52 -و- صحیح مسلم -و- صحیح ترمذی
12- سفرنامه ی ناصر خسرو ص 157.
13- تاریخ اسلام 80- 61 ص 158.
14- دائره المعارف تشیّع ج 3 ص 264.
15- وَاِن خِفتُم اَن لا تَعدِلُوا فواحده. آیه ی 3 سوره ی نساء
16- وسائل الشیعه ج 15 ص 85 حدیث 3
17- امالی شیخ صدوق ص 43 -و – جلاء العیون مجلسی
18- کشف الغُمّه ج 1 ص 374 -و- جلاء العیون مجلسی
19- نامه ی 24 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف

منبع مقاله: دشتی، محمد؛ (1380)، امام علی (ع) و اخلاق اسلامی، قم: انتشارات امیرالمؤمنین (ع)، جلد اول چاپ سوم.