اذان از چه زماني و توسط چه کسي تحريف شد؟

متاسفانه با رحلت پيامبر اکرم | و غصب خلافت، دو بدعت در اذان توسط خلفا شکل گرفت؛ يکي حذف «حي علي خير العمل» در تمام اذان ها و دوم اضافه کردن «الصلاة خير من النوم» در اذان صبح!
1. حذف؛ حافظ علوي، يکي از عالمان مشهور غير شيعه نقل مي کند که خاندان رسول خدا | بر وجود «حي علي خير العمل» در اذان اتفاق نظر دارند و اذان گويان در دوران خلافت ابوبکر نيز به همين شيوه اذان مي گفتند؛ اما وقتي عمر، زمام خلافت را به دست گرفت، گفت: «گفتن حي علي خيرالعمل را ترک کنيد تا مردم به بهانه اين که نماز، بهترين عمل است، جهاد را ترک نکنند». او نخستين فردي بود که اين فصل از اذان را ترک کرد!
2. اضافه؛ خليفه دوم، در اذان صبح پس از «حي علي الفلاح» جمله «الصلاة خير من النوم» را افزود که اين افزوده را «تثويب» مي نامند. به گفته مالک، پيشواي فرقه مالکيه، هنگامي که مؤذن، نزد عمر آمد تا فرا رسيدن وقت نماز صبح را به او اعلام کند، عمر خواب بود و او فرياد بر آورد: «الصلاة خير من النوم». عمر، اين جمله را پسنديد و به او دستور داد تا از اين پس، اين عبارت را در اذان صبح قرار دهند. ابن حزم، دانشمند معروف سني، ضمن نفي «الصلاة خير من النوم»، مدعي است که اين جمله، از سنت هاي رسول خدا | نيست.
به هر حال در اينباره توجه به چند امر لازم است:
1. کساني که به اذان دستبرد زدند و باني کاستي و فزوني اجزاي آن شدند، براي توجيه عملکرد خود، اين گونه وانمود کردند که صورت اذان را «عبدالله بن زيد» در خواب ديد و آن را به رسول الله | گزارش کرد و اين شيوه اذان، به تأييد پيامبر | رسيد!
در سستي اين ادعا، بايد بر اين نکته تأکيد کرد که امور شرعي مهمي چون نماز و اذان، از وحي سرچشمه مي گيرند. امام صادق ×، ضمن نقد اين فکر سست، فرمود: «وحي بر پيامبر شما نازل مي شود؛ حال گمان مي بريد که او اذان را از عبدالله بن زيد ستانده است»!
2. «حي علي خيرالعمل»، در دوران رسول الله |، جزو اذان و اقامه بوده است و منابع شيعه و سني، بر آن هم داستان هستند؛ اما متأسفانه به دليل بروز بدعت هايي پس از رحلت پيامبر |، اين بخش از اذان حذف شد و اعتراض بسياري از اصحاب را نيز به دنبال داشت.
الف) دانشمند سني، معروف به سياغي (متوفاي 1221 ق) در کتاب «الروض النضير» مي نويسد: صحيح آن است که اذان با «حي علي خيرالعمل» تشريع شده است؛ گذشته بر اين، همگان اتفاق نظر دارند که در روز خندق، اين جمله، جزء اذان بوده است.
ب) متقي هندي، نويسنده کتاب «کنزل العمال»، چنين نقل مي کند: بلال در اذان صبح، «حي علي خير العمل» مي گفت.
ج) مؤيد بالله زيدي، در کتاب «شرح تجريد»، از اين سخن رسول خدا | ياد مي کند که فرمود: «بهترين اعمال شما، نماز است» و آنگاه بلال را امر فرمود که در اذان، «حي علي خيرالعمل» بگويد.
د) حافظ علوي زيدي، در رساله خاص خود به نام «الأذان بحي علي خير العمل»، از ابي محذوره، يکي از اصحاب رسول خدا | نقل مي کند که پيامبر به وي اذان را آموخت و يکي از فصول آن، «حي علي خيرالعمل» بود.
ه) امام باقر × فرمود: «در اذان من و پدرانم، پيامبر و علي و حسن و حسين و علي بن الحسين ^، «حي علي خيرالعمل»، وجود دارد».
و) اهل بيت رسول خدا | و بسياري از اصحاب و تابعين، پس از بدعت صورت گرفته، در اذان خود، «حي علي خيرالعمل» را قرائت مي کردند. قاسم بن محمد، يکي از بزرگان فرقه زيديه، چنين نقل مي کند: «اتفاق است بر اين که ابن عمر و حسن و حسين (عليهما السلام) و بلال و جماعتي از اصحاب، در اذان خود، «حي علي خيرالعمل» را مي گفتند». محمد بن سيرين، درباره عبدالله بن عمر، فرزند خليفه دوم، نقل کرده که او همواره در اذان خود، «حي علي خيرالعمل» مي گفت.
ز) علاءالدين قوشچي، دانشمند بزرگ سني مذهب (متوفاي 879ق)، از طبري نقل مي کند که عمر چنين گفت: «سه چيز در زمان رسول خدا | وجود داشته که من حرام کننده آنها و عقوبت کننده بر مرتکبان آنها هستم؛ متعه حج، متعه نساء و حي علي خيرالعمل در اذان». قوشچي پس از نقل اين سخن، به عذر تراشي براي اقدام بدعت آميز عمر دست مي زند و آن را اجتهاد مي شمارد! او مي نويسد: چنين کاري از سوي عمر، سبب سرزنش او نمي شود؛ زيرا مخالفت يک مجتهد با ديگري در مسائل اجتهاديه، بدعت نيست!
ح) ابن ابي عمير مي گويد: از امام رضا × درباره علت حذف «حي علي خيرالعمل» سؤال کردم و امام فرمود: علت ظاهري، به دليل آن بود که مردم با توجه بسيار به نماز، جهاد را رها نکنند؛ اما علت باطني آن، اين است که بهترين عمل، ولايت است و کسي که امر به حذف «حي علي خير العمل» نموده، قصدش دور کردن مردم از ولايت بوده است.
3. وجود «الصلاة خير من النوم» در ميان اذان صبح، ادعايي بي دليل و بدعتي در کنار بدعت هاي ديگر بوده است و عالمان سني نيز در اصل و شيوه «تثويب»، هم نظر نيستند و بين آنان، اختلافات زيادي است که به برخي از آنها اشاره مي شود:
الف) شافعي، تثويب را مکروه مي داند و مدعي است که اگر مجاز بود، ابومحذوره بدان اشاره مي کرد؛ زيرا او اذان گوي نبي اکرم | بود و به تمام فصل هاي اذان اشاره کرده بود.
ب) ابوبکر رازي حنفي (متوفاي 370 ق)، «الصلاة خير من النوم» را جزء اذان نمي داند.