يكي از سنتهاي پسنديده و خدمتهاي شايسته‏اي كه از دير زمان برآمدن خورشيد جهانتاب اسلام تاكنون در ميان محدّثان با درايت و عالمان شريعت و سالكان طريقت، به كثرت معمول بوده و مشتاقانه رواج پيدا نموده است؛ اهتمام به تأليف آثاري با عناويني همچون اربعين، اربعون حديثا، اربعون كلمه، الاربعين عن‏الاربعين من الاربعين و گرد آوردن دفاتر معرفت و برگهاي زرّيني در قالب چهل حديث با ويژگيهاي مشترك، يا يكسان، يا درباره يك موضوع و يا موضوعات گوناگون است.

فراواني و شمارگان اربعينيات
 

با مراجعه به فهرست نسخه‏هاي خطّي منتشر شده از كتابخانه‏هاي ايران و جهان و تأمّل در آمار كتابهاي چاپي امروز به آثار پُرشماري از اين دست برمي‏خوريم؛ چنانكه تنها در ذريعه از هفتاد و شش اربعين1 و در فهرست كتابهاي حديثي دارالكتب ظاهريه دمشق از چهل و شش اربعين و در جلد نخست فهرست نسخه‏هاي خطّي دارالكتب مصر از صد و چهل اربعين و در جلد دوم از پانزده عنوان اربعين سخن به ميان آمده است تا آنجا كه مجموع عناوين نگارشهاي چهل حديثي را تا هزار هم گفته‏اند.2

ريشه‏ها و انگيزه‏ها
 

چهل حديثها با هر نيت و يا انگيزه‏اي كه پديد آمده باشد بخش پُر ارج و قابل توجهي از منابع حديثي مسلمانان را به خود اختصاص داده است.3
اما گويي سبب اصلي پرداختن به آن، وجود و نمود توصيه به «حفظ» چهل حديث از سوي پيامبر اكرم(ص) باشد كه فرمود:
«مَن حَفِظ مِن أمّتي أربعين حديثا ـ ممّا يحتاجون مِن أمر دينهم ـ بعثه اللّه‏ في يوم القيامة فقيها عالما.
از امّت من هر آنكه چهل حديث پيرامون آنچه در امر دين بدانها نيازمند است به حافظه سپارد، خداوند نيز وي را در روز رستخيز در شمار دانشمندان و دين‏پژوهان برخواهد انگيخت.
اين روايت ـ كه در زمره احاديث مشهور4 وارد شده و بعدها نيز به تواتر5 آن از طريق شيعه6 و سنّي7 حكم داده شد ـ آنچنان موجب رونق كار و بار اربعين نگاري شد كه حتّي عالِماني همانند شرف‏الدين نووي و ملاّ اسماعيل خواجويي، از جمله گواهي دهندگان به ضعف سند اين حديث8، خود دست به جمع‏آوري و نگارش چهل حديث بردند.
روشن است كه مدتها پس از اين، به علت وجود روايتهايي كه در مضمون و الفاظ، تفاوتها و شباهتهايي با حديث حاضر داشت و از ديگر ضبط‏هاي آن به جاي «من حفظ»: من حمل، من كتب، من نقل؛ به جاي «دينهم»: دينها؛ به جاي «عالما فقيها»: في زمرة الفقهاء والعلماء، و كنت له يوم القيامة شافعا و شهيدا، ادخل من أيّ باب الجنّة شئت، كتب في زمرة العلماء و حُشر في زمرة الشهداء بود، علماي حديث در معنا كردن آن اختلافهاي فراوان نمودند و در تأويل آن به احاديث ديگر روي آوردند.
ولي آنچه مسلم مي‏نمايد تأكيد يكسان همگي اينگونه احاديث بر عدد «چهل»9 و ترويج و نشر پيام شريعت و نگاهداري آن از نابودي در قالب چهل آواي خواندني با كتابت است10 و در ياد سپردني كه مراتب از بر خواندن، شناخت مفاهيم، عمل به آن، كوشش در عدم تحريف، تحمل و ضبط حديث، بنا بر ضوابط علم درايه را شامل مي‏شود.11

نخستين چهل حديث
 

در هر دانشي توجه به دانستن نخستين روي آورندگان به آن و قلمزنان درباره آن شايد به خاطر گفته «الفضل للمتقدم» نه تنها بي‏فايده نيست كه از ديرباز بشر را به كنجكاوي واداشته است. درباره اولين چهل حديثي كه فراهم آمد هر چند كه بايد به كتابخانه‏ها و فهرستهاي هر يك مراجعه نمود ولي نتيجه به دست آمده نيز چندان مورد اعتماد نخواهد بود؛ چه، امكان بازماندن نسخه‏اي از ورود به كتابخانه‏ها و يا درج در فهرستها و يا از ميان رفتن آن ناممكن نيست.
به هر روي و با آنكه شيعيان و بسياري ديگر آغاز نهضت شكوهمند اربعين نگاري را از زمان حيات رسول خدا(ص) دانسته و عبداللّه‏ بن مبارك مروزي (متوفاي 181ق) را به عنوان يكي از پايه‏گذاران اصلي اين مجموعه‏ها شناسانده‏اند12؛ نخستين نسخه‏هاي اربعين حديث ـ براساس اطلاعات موجود از نسخه‏هاي موجود ـ را مي‏توان در اربعين13 ابوالحسن محمد بن اسلم بن سالم كندي طوسي (متوفاي 242ق) از ثقات محدثان خراسان و اربعين حافظ ابوالحسن مؤيّد بن محمد بن علي قرشي طوسي (متوفاي 242ق) از پيشوايان محدثان سراغ گرفت. هر دو نسخه در دارالكتب ظاهريه موجود است و از آن رو كه بدون تاريخ نگارش هستند و با توجه به تاريخ درگذشت نويسندگان آنها، بايد هر دو را ـ با هم ـ به عنوان نخستينها معرفي و ثبت نمود.14

شيوه‏نامه‏هاي فراهم آوري چهل حديث
 

چهل حديثهاي آغازين هدفي جز جمع‏آوري «چهل» حديث و شرح و توضيح كلمات و تركيبات مشكل نداشت، ولي بعدها فراهم آورندگان اين آثار ـ بنابر ذوق و شيوه بينش ديني ـ هر يك در گزينش روايات، شيوه‏هايي اختيار كردند و جانب خاصي را در نظر گرفتند و به موضوعات و مباحث ويژه‏اي توجه نشان دادند؛ چنانكه جمعي در اصول و فروع و احكام دين، عده‏اي در جهاد، برخي در ادب، بعضي در مواعظ و خطب، و گروهي در زهد15 اربعينهايي نگاشتند.
اربعون حديثا من اربعين كتابا لاربعين اماما عن اربعين شيخا متصلين باربعين صحابيا16 و اربعين من مدن الكبار عن اربعين صحابيا لاربعين تابعيا17 از نمونه‏هاي موفق زمانه خويش بودند و پس از آن، ابن عساكر چهل حديث از چهل شيخ از چهل شهر مختلف شنيد و سپس آنها را در دو جزء به رشته تحرير كشيد.18 عافقي از راويان چهل قبيله و رهاوي از راويان چهل شهر به گردآوري چهل حديث پرداختند.19 ابن‏زهره پيرامون حقوق برادران ديني، محمد مهدي تنكابني درباره متعه، جعفر بن محمد تهراني در مسح دو پا و دلدار علي هندي در موضوع فضيلت دانش، چهل حديث گرد آوردند. عبدالرحمان بن احمد بن حسين خُزاعي الاربعون في فضائل عليٍ اميرالمؤمنين را پرداخت.20
برخي محدثان، موضوعي خاص را انتخاب كرده و چهل حديث از چهارده معصوم(ع) درباره آن آوردند. گروهي به تنوع در احاديث گراييدند و يا چهارده چهل حديث نگاشتند و يا با انتخاب چهل موضوع، براي هر موضوع چهل حديث نگاشتند.
عده‏اي مضمون چهل حديث را در ابياتي به نظم كشيدند. دسته‏اي از فقيهان كه آهنگ پديد آوردن كتابي فقهي داشتند آن را در قالب چهل حديث عرضه نمودند تا علاوه بر وظيفه علمي، مصداق روايت مذكور نيز شده باشند. بسياري كتاب اربعينشان را به رواياتي در فضل و فضيلت، فضائل و مناقب و اثبات خلافت و امامت خاندان پيامبر(ص) اختصاص دادند، به صورتي كه تنها در فضائل امير مؤمنان بيش از هفتاد اربعين به دست ما رسيده است.21
از ميان اين تعداد چشمگير مي‏توان به اسعد بن ابراهيم بن حسن حلّي اشاره كرد. وي به نگارش اربعون حديثا في‏الفضائل والمناقب پرداخت و دليل آن را گفته شافعي و احمد بن حنبل دانست.
گفتار احمد بن حنبل براساس الهامي از جانب رسول خدا(ص) در خواب بود كه:
من امتم را به چهل حديث راجع به سنت فرمان دادم؛ آيا فضائل اهل بيتم در شمار سنت نيست؟22

اربعينيات درباره امام مهدي(ع)
 

در ميان بازار گرم و پوياي جمع چهل حديث، دانشوران شيعه و اهل سنت بسياري از چهل حديثهاي خود را به سخنان، گفته‏ها، فضائل و مناقب بي‏شمار امام غائب اختصاص داده و به عنوان يكي از عمده‏ترين و بارزترين مسائل ديني مورد نياز مردم بدان نگريسته‏اند. آنان به دليل مقيد بودن به عدد «چهل»، تنها به گوشه‏هايي بسيار محدود از احاديث، سخنان، فضائل، شؤون و مقامات امام زمان(عج) اشارت كرده ولي در عوض با گزيده گويي و ايجاز درخشان، آثار دايرة‏المعارف گونه‏اي را پديد آورده‏اند. در اين مجال مي‏توان ـ براي نخستين بار ـ به فهرستي توصيفي از اينگونه اربعينيات به ترتيب تاريخي چنين اشاره نمود:
1 ـ الاربعون حديثا في‏امر المهدي:23 ابو نعيم احمد بن عبداللّه‏ اصفهاني (334-430ق)؛ مجموعه‏اي از چهل حديث با سلسله اسناد خود از رسول اكرم(ص) كه كهن‏ترين اربعين درباره امام زمان(عج) به شمار مي‏رود.
متن آن با حذف سند در اعيان الشيعه24 از سيد محسن امين عاملي، بحارالانوار25 از محمد باقر مجلسي، حجت بالغه از سيد عبدالحجت بلاغي، عرف الوردي في‏اخبار المهدي26 از جلال‏الدين سيوطي، غاية‏المرام از سيد هاشم بحراني27، حديقة الشيعة28 از مقدس اردبيلي، كشف الغمة29 از علي بن عيسي اربلي و نامه دانشوران ناصري30 درج، و نقل‏ها و آگاهي‏هايي از آن در كشف المخفي في اخبار المهدي از يحيي بن حسن بطريق31، اربعين ماحوزي32 و احقاق الحق33 ذكر شده است.
رساله مورد بحث را نبايد با نگارش ديگر ابونعيم با نام ذكر المهدي و نعوته و حقيقة مخرجه و ثبوته و يا نعوت المهدي و خروجه و ما يكون في زمانه و مدته شامل چهل و نه روايت از پيامبر(ص) و صد و هفت روايت ديگر درباره امام مهدي ـ كه ابن طاووس از آن گزارشي ارائه نموده است34 ـ يكي دانست.35
اربعون حديثا في أمر المهدي در قرن ششم در حوزه علميه ابوعلي صدفي در شهر «مُرسيه» به عنوان كتاب درسي تدريس مي‏شده و از جمله حافظ عياض بن موسي يحصبي در 32 سالگي به سال 508 ق. آن را نزد ابوعلي صدفي خوانده است.36.
نسخه‏ها: 1. كتابخانه سيد محمد صادق آل‏بحرالعلوم در نجف، به كتابت همو؛ 2. كتابخانه‏اي شخصي در قم؛ 3. كتابخانه علي قلي ميرزا در تهران؛ 4. كتابخانه فخرالدين نصيري در تهران، كتابت فخرالدين، پايان كتابت در 18 رجب سال 838 ق.37؛ 5. كتابخانه مرحوم ملك‏زاده.38
1-1. ترجمه أربعون حديثا في أمر المهدي، ابونُعيم، مترجم: ابوالحسن علي بن حسن زواره‏اي (م947ق).
اين ترجمه در ضمن ترجمه كشف‏الغمه، مسمّي به ترجمة المناقب درج شده و نسخه‏هايي از آن در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي و كتابخانه آيت‏اللّه‏ مرعشي موجود است.
1-2. ترجمه أربعون حديثا في‏أمر المهدي، ابونُعيم، مترجم: ميرزا محمد ملك‏الكتاب.
به همراه اكسيرالتواريخ، بمبئي، 1308ق چاپ شده است.
1-3. ديگر ترجمه‏هاي أربعون حديثا في‏أمر المهدي، ابونُعيم، از آنجا كه اين اربعين در كتابهاي ديگري كه ذكر آنها گذشت درج شده است پس به عنوان مثال ترجمه آن را مي‏توان در جلد هفتم نامه دانشوران ناصري، حديقة‏الشيعة، ترجمه‏هاي بحارالانوار و همگي ترجمه‏هاي كشف‏الغمّة يافت.
1-4. حجّت بالغه در ترجمه و شرح أربعون حديثا في‏المهدي از ابونُعيم، سيّد عبدالحجّت بلاغي (متوفاي 1397ق)، چاپخانه خواجه، 1383ق، 268ص، وزيري.
2. الاربعون في ذكر المهدي من آل محمد، حافظ ابوالعلاء حسن بن احمد عطار همداني مُقري (488-569 ق).
ابن ابي‏الرضا در الاجازة الكبيرة39 از آن ياد نموده و نقلهايي از آن در ذخائرالعقبي في مناقب ذوي‏القربي40 از محبّ‏الدين طبري (متوفاي 694ق.) و فرائد السمطين41 از ابراهيم بن محمد جويني (متوفاي 730ق.) آمده و حسن بن ابي‏الحسن ديلمي در قواعد عقائد آل محمد از آن اقتباس نموده است.
3. اربعون حديثا في‏المهدي، سراج‏الدين محدث بغدادي قزويني (قرن ششم).
سيد حيدر آملي در جامع‏الاسرار42 از آن ياد كرده است.43
4. كفاية المهتدي في معرفة المهدي، سيّد محمّد ميرلوحي اصفهاني44 (زنده در 1085ق)45. ترجمه، تفسير و شرح چهل حديث از كتاب اثبات‏الرجعه نوشته فضل‏بن شاذان (متوفاي 260ق.).
ارزشهاي كفاية المهتدي را كه توسط علي‏اكبر مهدي‏پور در دست تصحيح است ظاهرا بايد در استفاده از منابعي كه هم‏اكنون مفقود شده‏اند همچون كتب فضل‏بن شاذان و فرج‏الكبير محمد طرابلسي جستجو نمود.
نسخه‏ها: 1. كتابخانه الزهراء، بدون شماره، با تصحيح و مهر مؤلف، 2. كتابخانه مجلس شوراي اسلامي، شماره 833، 126 برگ، به خط مؤلف46؛ 3. كتابخانه ميرزاحسين نوري؛ 4. كتابخانه سيد آقا بن سيد اسداللّه‏ بن سيد حجة‏الاسلام اصفهاني، كتابت محمد مؤمن بن عبدالجواد در 7 ربيع‏الثاني 1085ق؛ 5. كتابخانه وزيري يزد، شماره 512، كابت اسماعيل بن شاه قلي در 1106ق، 129 برگ.
4-1. گزيده كفاية‏المهتدي، سيد محمد ميرلوحي، تلخيص توسط يكي از شاگردان ميرلوحي.
نسخه: كتابخانه دانشكده الهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران، شماره 1122.
4-2. گزيده كفاية‏المهتدي، سيدمحمد ميرلوحي، تلخيص توسط گروه محققان، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول 1373ش، بيست و هفت + 364ص، رقعي.
شيوه‏نامه محققان اين اثر در گزينش مطالب، حذف ايرادها و اعتراضهاي ميرلوحي بر علامه مجلسي و باقي گذاردن ديگر مطالب بوده است كه البته در مقدمه از ذكر اين شيوه گزينش خودداري نموده‏اند.
5. كشف‏الحق (الاربعين)، مير محمد صادق خاتون‏آبادي (متوفاي 1272ق.)، اصفهان، [چاپ اول [1373ق، 236ص، وزيري؛ به تصحيح و تعليق داوود ميرصابري، تهران، مؤسسه امام مهدي، [چاپ دوم [1361ش، ح+ 239ص، وزيري.
اين كتاب به اربعين خاتون‏آبادي شهرت داشته و به شرح چهل حديث در دو بخش «قيام» و «رجعت» پرداخته و تأليف آن در 1263 ق. به انجام رسيده است.
6. اربعينيات، حسين عندليب زاده همداني (1287ش…).
وي براي هر يك از امامان، اربعيني نگاشته و آخرين جلد مجموعه را به امام زمان(عج) اختصاص داده است.
7. تبيين المحجة الي تعيين الحجة، ميرزا محسن بن محمد مجتهد تبريزي (متوفاي 1352ق.)، تهران، 1346ق، 418ص، رقعي.
8. چهل خبر در علامات ظهور مهدي منتظر، احمد هروي، يزد، گلبهار، چاپ اول 1368ق، 54ص، رقعي.
متن عربي و ترجمه فارسي چهل حديث درباره نشانه‏هاي آخرالزمان.
9. الاربعون حديثا في من يملأ الأرض قسطا و عدلاً، هادي نجفي، قم، نشرالهداية، چاپ اول محرم 1411ق، 91ص، وزيري.47
اين كتاب توسط محمدرضا زادهوش زير عنوان چهل حديث درباره دادگستر جهان به فارسي ترجمه شده و آماده انتشار است.
10. چهل حديث انتظار فرج حضرت مهدي، محمود شريفي، تهران، سازمان تبليغات اسلامي، چاپ اول 1370 ش، 72ص، پالتويي.
اين كتاب كه بيست و دومين چهل حديث منتشر شده توسط اين ناشر به شمار مي‏رود، شامل چهل حديث درباره انتظار است.
11. يوسف ناپيداي فاطمه زهرا، محمد خادمي شيرازي، تهران، ميقات، چاپ اول 1370ش، 84ص، وزيري.
شامل متن عربي و ترجمه فارسي چهل حديث.
12. شناخت امام عصر، احمد سياح، تهران، نشر اسلام، چاپ اول 1370ش، 128ص، رقعي.
متن و ترجمه سي آيه از صد و سي و سه آيه‏اي از قرآن كريم كه به ظهور امام غائب تفسير و تأويل شده؛ متن و ترجمه چهل حديث در فضائل و مناقب امام زمان(عج) به نقل از منتخب‏الاثر و يوم‏الخلاص؛ چهل قصيده و غزل در مدح امام زمان.
13. قيرخ حديث [چهل حديث از حضرت مهدي] : گروه نويسندگان، ترجمه از عربي به تركي به صورت صفحه مقابل، حسين سرخابلي، تهران، بنياد بعثت، چاپ اول 1371ش، 3 + 21ص، رقعي.
14. چهل حديث پيرامون نور يزدان، علي‏اكبر مهدي‏پور، قم، حاذق، چاپ اول 1372ش، 120ص، رقعي.
احاديث اين كتاب از چهل كتاب اهل سنت كه فصلي از كتابشان را به امام زمان(عج) اختصاص داده‏اند استخراج شده و به ترتيب زماني پيش رفته است.
15. چهل حديث پيرامون يوسف زهرا، علي‏اكبر مهدي‏پور، قم، حاذق، [چاپ اول[ 1372ش، 120ص، رقعي.
احاديث اين كتاب از چهل كتاب كه توسط چهل نويسنده اهل سنت پديد آمده و اختصاصا به امام زمان(عج) پرداخته‏اند و از هر كتاب تنها يك حديث استخراج شده و به ترتيب زماني پيش رفته است.
16. چهل حديث از «غيبت» فضل بن شاذان، علي‏اكبر مهدي‏پور، قم، حاذق، چاپ اول 1373ش، 120ص، رقعي.
با هدف بازسازي و احياي متن مفقود كتاب غيبت از فضل بن شاذان از كتابهاي مختصر اثبات‏الرجعة و كفاية‏المهتدي استخراج شده است.
17. چهل حديث در پرتو چهل آيه در فضائل حضرت ولي‏عصر، گروه نويسندگان، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول [1374 ش]، 83ص، پالتويي.
اين كتاب كه پنجمين چهل حديث منتشر شده توسط اين ناشر به شمار مي‏رود، شامل چهل آيه از قرآن مجيد كه با عنايت به چهل حديث به امام زمان(عج) تأويل شده است مي‏گردد.
18. چهل حديث در فضائل حضرت ولي‏عصر، گروه نويسندگان، تهران، خانه كتاب ايران، چاپ اول 1416ق، 68ص، پالتويي.
احاديث از منابع هر دو گروه شيعه و سني استخراج شده است.
19. چهل حديث سيره مهدوي، محمود مدني بجستاني، قم، نشر معروف، 1377ش، 80ص، پالتويي.
20. چهل حديث پيرامون مهدي آل الرسول، علي‏اكبر مهدي‏پور، چاپ نشده است.48
احاديث اين كتاب از چهل كتاب كه توسط چهل نويسنده اهل سنت پديد آمده و اختصاصا به امام زمان(عج) پرداخته‏اند و از هر كتاب تنها يك حديث استخراج شده است.
21. چهل حديث پيرامون مهدي فاطمه، علي‏اكبر مهدي‏پور، چاپ نشده است.49
احاديث اين كتاب شامل چهل حديث از چهل صحابي پيامبر اكرم(ص) مي‏شود.
علاوه بر چهل حديثهاي مذكور كه به صورت مستقل و اختصاصي به امام زمان پرداخته‏اند مي‏توان از دو دسته ديگر از چهل حديثها سخن به ميان آورد: اربعينهايي كه به جمع چهل حديث از چهارده معصوم پرداخته و چه بسا صفحاتي را به احاديثي از امام عصر و يا رواياتي درباره ايشان اختصاص داده‏اند؛ و دسته ديگري كه به گردآوري چهل حديث از «هر يك» از معصومان روي آورده و در حقيقت، چهارده «چهل حديث» را در مجموعه‏اي گرد آورده‏اند.
بديهي است كه مجموعه‏هاي گروه نخست از بحث و دامنه اين كتابشناسي خارج‏اند اما كتابهاي دسته دوم، از آن جهت كه در حقيقت اربعيني مستقل را در ضمن مجموعه‏اي آورده‏اند، لازم مي‏سازد تا به نمونه‏هايي از آنها اشاره كنيم:
22. از هر معصوم چهل حديث، محمدعلي كوشا، قم، سينا، [چاپ اول[ 1373ش، 320ص؛ قم، سينا، ويرايش دوم، چاپ دوم 1374، 350ص.
ارائه متن و ترجمه فارسي چهل حديث از چهارده معصوم به همراه شرح زندگاني هر يك از معصومان.
23. سيره و سخن پيشوايان، محمدعلي كوشا، قم، پارسايان، 1376ش، 382ص.
زندگاني چهارده معصوم را آورده و از هر يك چهل حديث نقل نموده است.
24. گلواژه‏هاي پاكان، ناصر پاك‏پرور، تهران، مدرسه، 1376ش، 276ص، وزيري.
تنظيم و ترجمه چهارده چهل حديث از چهارده معصوم(ع).
25. الاربعون حديثا عن كل معصوم، علي پناه اشتهاردي، تصحيح كمال كاتب، قم، مؤسسه سيدة معصومه، چاپ اول شوال 1420ق، 259ص، وزيري.
متن عربي چهل حديث از چهارده معصوم(ع) در چهارده بخش فراهم آمده و گاه با شرح و توضيح اندكي از سوي مؤلف همراه است. أربعون حديثا عن الامام المهدي المنتظر در صفحات 221 تا 240 درج شده است.

پي نوشت ها :
 

 

1 . ذيل اربعون حديثا، ج1، صص 409-434؛ ذيل رسالة في‏اربعين حديثا، ج11، صص50-53؛ ذيل چهل حديث، ج5، صص314-315؛ ذيل شرح اربعين حديثا، ج13، صص69-70.
2 . زندگاني سردار كابلي، ص135.
3 . دليل مؤلفات حديث الشريف، ج2، ص659 و…؛ كشف‏الظنون، ج1، صص5،52-61؛ ج2، ص1569 و…
4 . مرآة‏العقول، ج1، ص34.
5 . شرح كافي، مازندراني، ج2، ص228؛ مجلسي به «مستفيض» بودن (الاربعين، ص10؛ ذريعه، ج1، ص409)؛ شيخ بهايي به دو وجه مشهور و متواتر (اربعين، ص41) و فيض كاشاني به هر سه وجه قائل شده است (ذريعه، ج1، ص424).
6 . اربعون حديثا، ماحوزي، ص26؛ اربعين حسينيه، ج1، ص6؛ بحارالانوار، ج2، صص153-156؛ ثواب‏الاعمال، صص134، 300؛ خصال، ص42؛ عوالم العلوم، ج3، صص465-469؛ عيون اخبار الرضا، ج2، ص36؛ وافي، ج1، ص136؛ ينابيع‏المودة، ج2، ص271.
7 . بغية‏الطلب، ج3، ص1358؛ جامع بيان العلم و فضله، ج1، صص51-53؛ ذكر اخبار اصبهان، ج1، صص201 و 206؛ كشف‏الظنون، ج2، ص1036؛ كنزالعمال، ج10، ص225 و…
8 . اربعين النووية، ص4؛ اربعون حديثا: خواجويي، ص16؛ همچنين: فيض‏القدير، ج1، ص56؛ ج6، صص54، 155، 158؛ كشف‏الحثيث، ص166،167،186،200؛ كشف‏الظنون، ج1، ص52.
9 . آگاهي جامعي از اين عدد را بنگريد در: اربعين در فرهنگ اسلامي از رضا تقوي؛ رساله سير و سلوك منسوب به بحرالعلوم، صص30-37؛ مستدرك سفينة‏البحار، ج4، صص63-65؛ همچنين گويا همه رواياتي كه در اين باره وارد آمده در رساله اربعونيات از حبيب‏اللّه‏ ترشيزي گردآوري شده است (ذريعه، ج1، ص436).
10. اربعون حديثا، شهيد اول، ص17؛ نيز با توجه به حديث «من ترك بعد موته…».
11. اربعين هاشميه، ص8؛ فيض القدير، ج6، ص155؛ الكليني و الكافي، صص15-17.
12. كتاب الاربعين حديثا، حسن بكري، ص24؛ تهذيب الكمال، ج9، ص62؛ طبقات الكبري، ج7، ص370؛ علل‏المتناهيه، ج1، ص128؛ همچنين بنگريد به: فهرس الفهارس والاثبات.
13. چاپ شده است (بيروت، 1989م).
14. اربعين، جامي، ص9.
15. براي نمونه ر.ك: اربعين علي بن فضل در فضائل دعا و دعا كننده؛ اربعين عبدالرحمان سلمي در اخلاق صوفيه و كردار صوفيانه. در دايرة‏المعارف تشيع ذيل «اربعون حديثا» (ج2، صص52-53) و ذيل «اربعين» (ج2، صص53-54)؛ دايرة‏المعارف بزرگ اسلامي ذيل «اربعين» (ج7، صص430-431) نيز مي‏توان به مواردي دست يافت.
16. ذيل تذكرة الحفاظ، ص4.
17. سير اعلام النبلاء، ج23، ص328.
18. روضات الجنات، ج2، ص66؛ صلة الخلف لموصول السلف، ص76.
19. نسخه خطي دارالكتب ظاهريه دمشق، شماره 1040.
20. نسخه خطي كتابخانه آيت‏اللّه‏ مرعشي (فهرست، ج3، صص23-24)؛ نيز بنگريد: ايضاح المكنون، ج2، ص265؛ ذيل بروكلمان، ج1، ص708؛ فصلنامه تراثنا، ش1، 21؛ فهرست منتجب‏الدين، ص157؛ مرآت‏الكتب، ج1، صص23-24.
21. فهرست و گزارشي اجمالي برخي از آنها را بنگريد در: فصل‏نامه علوم حديث، ش18، صص157-172 و دو ماهنامه آينه پژوهش، ش66، صص185-191.
22. اربعون حديثا، علامه شوشتري، ص7؛ ذريعه، ج1، ص410؛ ينابيع‏المودّة و…
23. نام آن را «رسالةٌ في…»، «اربعون حديثا في‏المهدي» و «اربعون حديثا في شأن المهدي» نيز ثبت نموده‏اند كه ظاهرا تسامحي بيش نيست.
24. اعيان الشيعه، ج2، صص44-84.
25. ج51، صص78-85.
26. ج2، صص57-85؛ با اضافات بر مصادر ابونعيم.
27. صص 699-701.
28. صص 717-725.
29. ج3، صص267-275؛ در بسياري مواضع ديگر نيز از آن ياد كرده است.
30. چاپ اول (سنگي)، ج2، ص718؛ همچنين بنگريد: چاپ دوم، ج7، صص8-21.
31. طرائف، ص181.
32. ص207.
33. ج3، صص180-181.
34. طرائف، صص179-183، 220 و 261؛ همچنين: صراط، ج2، ص220.
35. روضات الجنات هر دو نگارش را يكي دانسته است (ج1، صص273-272).
36. المعجم في اصحاب القاضي ابو علي الصدفي، ص295.
37. بنگريد به: گنجينه خطوط.
38. متن منقول در نامه دانشوران ناصري براساس همين نسخه است.
39. ص 169 (مندرج در بحارالانوار، ج104).
40. ص136.
41. ج2، صص325-326.
42. ص439.
43. بنگريد: فصل‏نامه تراثنا، ش1، ص19.
44. بررسي نسبتا دقيق و كاملي از اين كتاب و انديشه‏هاي ميرلوحي و اوضاع زمانه او را بنگريد در: The shadow of God and The Hidden Imam: Religion, Political Order and Societal Change in Shit’it Iran form The begining to 1890: Said Amir, Arjomand, Chicago, 1984, p182… .
45. گزارش‏هايي از كفاية‏المهتدي را بنگريد در: ذريعه، ج1، ص389؛ ج9، صص1220-1221؛ ج10؛ ص62؛ ج11، صص96 و 339؛ ج12، ص6؛ ج16، صص78 و 82 و 156؛ ج18، صص101-102؛ ج24، ص182؛ ج26، ص236 و نقل‏هايي از آن را در: جنّة‏المأوي از ميرزاحسين نوري؛ نجم‏ثاقب از همو؛ رسالةٌ في الغيبه از احمد بن درويش بغدادي و حاشيه كشف‏الحقّ از خاتون‏آبادي.
46. فهرست مجلس، ج3، صص60-62.
47. معرفي اين كتاب را بنگريد در: فصل‏نامه تراثنا، ش22، ص221؛ دو ماهنامه آينه پژوهش، ش3، ص81؛ كتابنامه امام مهدي، ج1، ص74، ش126؛ چهل حديث پيرامون يوسف زهرا، ص15؛ معجم ما كتب عن‏الرسول و اهل البيت، ج10، ص225.
48. كتابنامه امام مهدي، ج1، ص286.
49. همان، ج1، ص286.

ارسال توسط کاربر : sm1372
/ع