ارتباط تنگاتنگ مبحث «تناسب آیات» با نظریه «ساختار هندسی سوره‌ها» اقتضا می‌کند که از تلاش‌هایی که در این زمینه شده یاد کنیم. بخصوص که بحث تناسب آیات از منظر تاریخی، سلف صالح این نظریه به شمار رفته و یکی از پایه‌ها و مبانی اصلی کشف غرض جامع هر سوره محسوب می‌گردد. از این رو این بخش را که به بررسی پیشینه بحث و تهیه گزارشی از تلاش‌های قرآن پژوهان اختصاص دارد، در دو بند جداگانه منعکس می‌کنیم و در هر بند به تفکیک از تفاسیر، کتب و پایان نامه‌های تدوین شده در زمینه «تناسب آیات و ساختار هندسی سوره‌ها» یاد می‌کنیم.
 
امید است که این فهرست کوتاه بتواند اندکی از تلاش‌های سترگی را که در این راه ناهموار شده به تصویر کشد. گفتنی است آنچه در این فهرست ذکر می‌گردد تنها کتب و تألیفاتی است که نگارنده این سطور با فرصت اندک و امکانات محدود خود توانسته است فراهم آورد. هرگز مدعی آن نیستیم که این مجموعه کامل و بی نقص است. بلکه در فرصتی فراخ‌تر و تتبعی ژرف تر باید به دنبال تهیه و تنظیم کتابنامه‌ای تفصیلی از تألیفات موجود اعم از کتب مستقل، تفاسیر، مقالات و پایان نامه‌های قرآنی در زمینه تناسب آیات و ساختار هندسی سوره‌ها بود.
 

آثار تدوین شده در زمینه تناسب آیات و سور

در اینجا از تفاسیری یاد می‌شود که به نظم و ارتباط آیات پرداخته و یا یکی از مبانی تفسیری آن‌ها تناسب آیات است و یا حداقل به تفکیک و دسته بندی آیات پرداخته و سعی نموده‌اند ارتباط آن‌ها را ترسیم نمایند.
 
1. ابواسحاق احمد بن ابراهیم ثعلبی (م ۶۲۷ ه‍ ق)؛ الکشف والبیان عن تفسیر القرآن.

۲. شیخ فضل بن حسن طبرسی (م ۵۶۸ ه‍ ق) در ضمن تفسیر ارزشمند مجمع البیان فی تفسیر القرآن تحت عنوان «النظم».

٣. امام فخر رازی (م 606 ه‍ ق) در لابلای تفسیر کبیر مفاتیح الغیب تحت عنوان «وجه النظم».

4. محمدالدین محمد بن یعقوب الفیروزآبادی (م ۱۸۱۷ ق)؛ در کتاب بصائر ذوى التمییز فی الطائف الکتاب العزیز؛ جلد اول این کتاب به معرفی سوره‌ها اختصاص دارد و ضمن معرفی هر سوره فهرستی از مطالبتان را تحت عنوان «معظم مقصود السوره» بیان می‌گردد.

5. ابوبکر جابر الجزائری؛ در کتاب ایسر التفاسیر لکلام العلی الکبیر، بخشی تحت عنوان «هدایة الآیات» در ابتدای هر سوره باز نموده و فهرست مطالب اصلی را ذکر نموده است.
 
6. سیدعبدالحجة بلاغی؛ حجة التفاسیر؛ برای هر بخش از آیات عنوان در نظر گرفته و بدین طریق سوره را فهرست بندی کرده است.
 
٧. محمد جواد مغنیه؛ التفسیر الکاشف؛ ضمن تفسیر به تناسب و ارتباط آیات هم توجه نموده است.

۸ علی اکبر هاشمی رفسنجانی؛ تفسیر راهنما، هدف اصلی این روش تفسیری نوین استخراج مفاهیم و نکات آیات است، اما در اکثر موارد مفاهیمی نیز با تکیه بر ارتباط آیات استخراج شده است.

۹. ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، در ابتدای هر سوره فهرستی از مباحث سوره ذکر شده است و با تفکیک مطالب هر سوره ارتباط اجمالی آنان مشخص شده است. به علاوه در تفسیر نیز به ارتباط آیات قبل و بعد توجه نموده است.

۱۰. اسعد محمد حومد؛ ایسر التفسیر؛ به ارتباط آیات توجه وافری دارد.

۱۱. دکتر وهبة الزحیلی؛ التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة؛ در ابتدای هر سوره به وجه تسمیه، ارتباط با سوره قبلی، موضوعات مطرح شده در سوره و ارتباط آیات می پردازد.

۱۲. ابن عادل الحنبلی؛ اللباب فی علوم الکتاب؛ مباحث هر سوره را فصل بندی کرده است.

۱۳. محمد عبدالمنعم الجمال التفسیر الفرید للقرآن المجید؛ تحت عنوان «اظهر ما تتضمن هذه السورة» یا «یمکن تلخیص تفسیرها فیما یلی» فهرستی از مطالب سوره را ارائه داده و آیات را به هم مرتبط می‌کند.

14. محمدسید طنطاوی؛ التفسیر الوسیط ؛ در مقدمه تفسیر هر سوره به معرفی و بیان مباحث موجود در آن می‌پردازد.

۱۵. محمد محمود حجازی؛ التفسیر الواضح؛ با فهرست بندی و عنوان گذاری هر بخش از آیات، سعی نموده است تناسب و ارتباط آیات را نشان دهد.

16. محمود محمد حمزه، حسن علوان، محمد احمد برائق؛ تفسیر القرآن الکریم، تحت عنوان «مجمل المعنی» به بیان تناسب آیات پرداخته‌اند.
 
 ۱۷. محمد رشیدرضا؛ تفسیر القرآن الحکیم (المنار)؛ به تناسب آیات توجه ویژه ای نشان داده است.

۱۸. عبدالفتاح الامام؛ التفسیر العصری القدیم؛ با عنوان گذاری آیات، سوره را فهرست بندی کرده است

19. احمد مصطفى المراغی؛ تفسیر المراغی؛ تحت عنوان «المعنی الجملی» تناسب آیات ذکر شده است. 

۲۰. عبدالعال احمد عبدالعال، ایضاحات و معانی على تفسیر النسفی؛ خلاصه تفسیر نسفی را به صورت منظم ارائه داده و آیات و تفسیر مربوط به آن را دسته بندی کرده است.

۲۱. ابی الفضل شهاب الدین السید محمد الآلوسی؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن.
 
۲۲. تاج الدین محمد بن عبدالکریم شهرستانی (۱۶۸ ه ق)؛ مفاتیح الاسرار و مصابیح الأبرار؛ تحت عنوان «النظم».

۲۳. الشیخ ابوالفیض الفیضی الناکوری (م ۱۰۰۶ ه ق)؛ تفسیر سواطع الإلهام ابتدای هر سوره فهرستی از مطالب آن را ذکر کرده است.

۲4. محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی (صدرالمتألهین) تفسیر القرآن الکریم

کتب علوم قرانی

در این بخش اسامی دانشمندانی که درباره تناسب آیات کتاب مستقلی نگاشته‌اند یا فصل خاصی از کتاب خود را به این علم اختصاص داده‌اند، ذکر می‌گردد. امام ابوبکر نیشابوری (م ۳۲۶ ه‍ ق)؛ بنا بر نقل «زرکشی» او نخستین کسی است که علم مناسبت را ظاهر نموده و در این رابطه جلسات تفسیری متعددی را برپا نموده و درباره وجه ارتباط آیات با یکدیگر سخن می‌گفته است. اما تاکنون تألیف مستقلی از او در این رابطه به دست نیامده است.

۱. نظام الدین حسن بن محمد قمی نیشابوری (م ۷۲۸ ه‍ ق)؛ در کتاب غرائب القرآن و رغائب الفرقان.

2. امام بدرالدین محمد بن عبدالله الزرکشی(م ۷۷۶ ه‍ ق)؛ البرهان فی علوم القرآن؛ نوع هشتم به تناسب آیات اختصاص دارد.

3. احمد بن ابراهیم القرناطی (م ۷۰۸ ه‍ ق)؛ البرهان فی مناسبة ترتیب سور القرآن.

4. ابوحیان الأندلسی (م ۷۶۵ ه‍ ق)؛ نام کتاب او ثبت نشده است. اما زرکشی نام او را در ردیف کسانی که کتاب مستقلی در مناسبات آیات تألیف کرده‌اند می‌آورد.

5. جلال الدین عبدالرحمن سیوطی (م ۹۱۱ ه‍ ق)؛ الاتقان فی علوم القرآن؛ نوع شصت و دوم
 
6. جلال الدین عبدالرحمن سیوطی (م ۹۱۱ ه‍ ق)؛ تناسق الدرر فی تناسب السور یا اسرار ترتیب القرآن.

7. جلال الدین عبدالرحمن سیوطی (م ۹۱۱ ه‍ ق)؛ مراصد المطالع فی تناسب المقاطع و المطالع

8. ابوبکر بن العربی؛ در کتاب احکام القرآن ۱۰. عبدالهادی فقهی زاده؛ پژوهشی در نظم قرآن؛ چاپ اول ۱۳۷۶

9. دکتر عباس همامی؛ چهره زیبای قرآن؛ چاپ اول ۱۳۷۵

10. علیرضا صدرالدینی؛ کلیدهای فهم قرآن؛ چاپ اول ۱۳۹۰

11. مرکز فرهنگ و معارف قرآن؛ علوم القرآن عند المفسرین، ۱۳۷۵

12. محمدعلی گرامی؛ درباره شناخت قرآن
 
منبع: ساختار هندسی سوره‌های قرآن، محمد خامه‌گر،صص84-78، سازمان تبلیغات اسلامی شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۵