از تحسس تا تجسس فقط يك نقطه فاصله است

سوره يوسف، آيه 87: («يا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَ أَخِيهِ …»)

هنگامي كه برادران حضرت يوسف (عليه السلام) براي بار سوم به مصر سفر مي كردند، حضرت يعقوب (عليه السلام) به ايشان سفارش مي كند تا از يوسف و برادرش بنيامين، «تحسس» به عمل آورند. «تحسس» از ماده «حس» به معنى جستجوى چيزى از طريق حس است، و در اينكه با «تجسس» چه تفاوتى دارد، ميان مفسران و ارباب‏ لغت گفتگو است:

از ابن عباس نقل شده كه «تحسس» در امور خير است و «تجسس» در امور شر. بعضى ديگر گفته ‏اند تحسس، كوشش براى شنيدن سرگذشت اشخاص و اقوام است، اما تجسس كوشش براى جستجوى عيب هاست. و بعضى هر دو را به يك معنى دانسته ‏اند.

 ولى با توجه به حديثى كه مى‏ فرمايد: «لا تجسسوا و لا تحسسوا» روشن مى‏ شود كه اين دو با هم اختلاف معنايي دارند. لذا نظر ابن عباس در تفاوت ميان اين دو متناسب معناى آيات مورد بحث به نظر مى ‏رسد و اگر مى ‏بينيم كه در حديث از هر دو نهى شده ممكن است اشاره به اين باشد كه جستجو در كار مردم نكنيد نه در كار خيرشان و نه در كار شرشان. و علت اينكه در آيه شريفه امر به تحسس شده مي تواند به اين خاطر باشد كه با يك خانواده مواجه هستيم كه پدر خانواده، امر به تحسس را در مورد فرزند خانواده صادر نموده است. اما در نهايت (بر فرض تفاوت معنا) شايد نتوان با قاطعيت، تحسس را به سادگي تجسس انكار كرد. 

پي نوشت:

تفسير نمونه، ج‏10، ص 58.