اسلام در جهت احیای شخصیت بردگان چه اقداماتی انجام داده است؟

آزادی بردگان یکی از اهداف مهم دین نجاتبخش اسلام بود و این کار به تدریج و با گذشت زمان محقّق شد، ولی باید توجه داشت که اگر مسئله ناهنجاری در یک جامعه ریشه بدواند و مدتها بدان عمل شود، نمی توان در مدت کوتاه آن را ریشه کن نمود، بلکه برای از بین بردن آن باید تدریجاََ اقداماتی نمود،‌ در غیر این صورت مشکلات عظیمی را به بار خواهد آورد. اگر پیامبر گرامی اسلام (صل الله علیه و آله)، در ابتدای ظهور اسلام، برده داری را به یکباره لغو می کرد و مسلمانان برد ه های فاقد ثروت و سرمایه را آزاد کرده، از خانه های خود می راندند، مشکلات مختلفی پدید می آمد؛ به گونه ای که بسیاری از آنان از گرسنگی می مردند و یا برخی از آنها مرتکب گناهان مهم اجتماعی همچون سرقت، زنا، لواط و مانند آن می شدند و خلاصه شیرازه جامعه را بر هم می زدند؛ بنابراین آزادی یکباره بردگان، کار صحیحی نبوده است. بدین جهت، اسلام برنامه آزادی تدریجی آنها را پایه گذاری کرده تا بردگان به تدریج آزاد گردیده، جذب جامعه اسلامی شوند.(1) اسلام، بردگى را فطرى نمى داند و اعتقاد ندارد که خداوند دو نوع انسان آفریده است: یکى، آزاد و دیگرى غلام و برده. اما اسلام برخلاف اعتقاد مردم روم، یونان باستان و عربستان، در حق بردگان – مبنى بر اینکه آنان هیچ گونه حقوق اجتماعى ندارند و حتی آزاد شدگان یعنی کسانی که قبلا برده بودند و بعد آزاد شدند در محرومیت از حقوق سیاسی قرار داشته و از نظر اقتصادی وضعی مشابه با اتباع خارجی داشتند . (2) – ضمن احترام به شخصیت ایشان، آنان را در صف بقیه مردم شمرده و براى آنان حقوق متناسب وضع کرده است.این در حالی که برخی اروپاییان، مسلمانان را متهم به برخورد نادرست و خشن با بردگان می کنند، دکتر گوستاو لوبون معتقد است که: «تمام جهانگردانی که درباره مساله برده داری در مشرق زمین به تحقیق پرداخته اند معترفند که این سر و صدای مغرضانه ای که برخی از اروپاییان در اطراف آن به راه انداخته اند به کلی بی اساس است . و بهترین دلیل آن این است که بندگانی که در مصر مایل به آزادی باشند کافی است که میل خود را در برابر یکی از قضات اظهار نمایند، ولی با این حال این غلامان اقدام به آزادی خود نمی کنند .»
مسیو «ایبر» در این باره می نویسد: «باید بردگان را در شهرهای اسلامی جزء خوش شانسها و سعادت مندان در زندگی دانست و من برای گواه، شواهد زیادی برای این مطلب دارم، لکن به گفتارهای گروهی از مؤلفین که اخیرا وضع بردگان را در مصر از نزدیک مشاهده کرده اند اکتفا می کنم » مسیو «شارم » می نویسد: «موضوع بردگی در مصر به اندازه ای طبیعی و عادی و نافع و سودمند است که الغای آن در حقیقت مصیبت تازه خواهد بود .» مسیو «دووژانی » رئیس دانشکده زبانهای خارجی در قاهره می نویسد: «بردگان از این آزادی که اخیرا بدانها داده شده بسیار کم استفاده می کنند با این که این آزادی طوری است که به هر نحو بخواهند می توانند آزادانه بدون هیچ گونه مزاحمتی زندگی کنند .» (3)
اگر احیاناً در حقوق بردگان، اختلاف ناچیزى دیده مى شود، به جهت مصلحت خود بردگان و رعایت مصالح اجتماع بوده و هیچ گونه تحقیر و توهینى در آن منظور نبوده است. اسلام بر خلاف روش هاى ظاالمانه و غیرانسانى بسیارى از نقاط جهان، شالوده یک روش عادلانه را پى ریزى کرد و در مجموع شرایطى براى بردگان فراهم ساخت که آنان به مقامات و درجات مهم علمى و سیاسى در جامعه اسلامى دست یافتند. گفتنى است که مادر برخى از ائمه علیهم السلام کنیز بوده اند؛ حتى در تاریخ آمده است که مادر امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) نیز کنیزى رومى بوده است.
در صدر اسلام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در مورد مخاطب قرار دادن بردگان به مسلمانان توصیه فرمودند که:
«لا یقل احدکم: عبدی و امتی . و لیقل: فتای و فتاتی .» (4)
یعنی: هیچ کس در خطاب به بردگان خود، از کلمه «عبد» و «امه » استفاده نکند بلکه از کلمه «فتی » (جوانمرد) و «فتاة » استفاده کند .
در سیره معصومین و پیشوایان دینی شواهد زیادی در مورد برخورد توام با رافت با بردگان یافت می شود . بسیاری از صحابه پیامبر مانند سلمان و بلال، برده و مورد احترام پیامبر و جزء سران لشکر و امرا بودند . (5)
و در روایات اسلامی سراسر توصیه به استحباب آزادی بردگان و احسان به آنان است . و خداوند در قرآن کریم، احسان به بردگان را در کنار احسان به والدین و دیگر بستگان و ذوی الحقوق توصیه فرموده است . (6)
و راز اینکه پیامبر(صل الله علیه و آله) و امامان(علیهما السلام) غلام و کنیز داشتند در این است که ؛ آنها از این طریق نوعی کلاس رهایی بخش دایر می کردند، که نه فقط آزادسازی تن، بلکه آزادسازی عقل و روح و اندیشه را به بندگان یاد دهند.
یکی از شیوه های امامان خرید بسیار زیاد غلامان و آوردن آنها در خانه و قرار دادن آنان تحت تعلیم و تربیت اصیل اسلامی و پرورش فکری و معنوی و سپس آزادسازی آنان بوده است. امام سجاد(علیه السلام) هزاران برده را به این شکل خریده و تربیت دینی کرده و آزاد کردند به طوری که مشهور به لشگر موالیان شدند. آنان نیز که ماندند؛ خودشان نمی خواستند از ائمه(علیهما السلام) جدا شوند.(7)
در حقیقت اسلام با فراهم آوردن شرایط انسانى و عاطفى براى زندگى بردگان، آنان را از سراسر دنیا مشتاق پیوستن به جامعه اسلامى نمود و آنان در بازگشت به وطن خود، همراه با آزادى، مبلغ و مروج دین اسلام شدند. واین خود بیانگر رویکرد و نگاه مثبت بردگان به دین اسلام است.
اسلام راه برده شدن افراد آزاد را مسدود کرد و راه آزادى بردگان را گشود. به یقین یکى از عوامل دگرگونى نظام بردگى در جهان، نقش اسلام در این زمینه بوده است. با فرهنگ اسلامى و مزایاى نجات بخش آن آشنا شده و همانند دیگر مردم، در جامعه اسلامى زندگى مى کردند.
از این رو قانون گذار اسلام، براى احیاء حقوق بردگان و خلاصى آنها، فکرى اساسى و برنامه کاملى تنظیم کرده، که می توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف) پیشتازى اسلام در منع بردگى :
اسلام در آن محیط منحط از جهت فکری تمام راه هایى که براى برده ساختن دیگران، در دوران هاى گذشته رواج داشت مانند:
1- یورش ناگهانى به منظور گرفتن اسیر و بنده.
2- در مواردى که مدیون از پرداخت دین خود عاجز بود، صاحب دین او را در عوض آن، برده خود مى ساخت.
3- فروختن افراد آزاد و یا فرزندان خود به دیگرانو … ؛ نامشروع دانست. و هیچ راهى براى برده سازى افراد را جایز نمى داند؛ جز آنکه شخص کافر در جنگ علیه اسلام و مسلمین به اسارت درآمده باشد. از طرف دیگر این مسئله هم تابع شرایط زمان و مکان و با صلاحدید پیشواى مسلمانان است و اگر او برده ساختن اسیران جنگى را مصلحت ندانست، مى تواند وجهى به عنوان فد یه بگیرد و آزادشان کند و یا آنان را مورد عفو قرار دهد.(8)بنابراین تنها عاملى که در اسلام مجوز گرفتن بنده و کنیز است، اسارت در جنگ است.
حال آیا به رسمیت شناختن حق حیات براى کسانى که به خداوند رحمان کفر مى ورزند و با دین حق مبارزه مى کنند؛ جز از روى تفضل الهى است؟! اسلام حق حیات اینان را تضمین کرده و لیکن باید دایره فعالیت و آزادى چنین افرادى – که از آزادى خود سوء استفاده نموده و در نبرد علیه دین خدا و مؤمنان شرکت جسته اند(9) – به گونه اى محدود گردد. در عین حال آموزه هاى بسیارى در اسلام براى رهایى آنان وجود دارد که به برخى از آنها اشاره خواهد شد.(10)
ب) حقوق بردگان
اسلام روابط برده و برده دار را به گونه اى کاملاً انسانى و عادلانه درآورد و راه هرگونه ظلم و بیدادگرى در این روابط را مسدود ساخت و با اصول اخلاقى خود، چهره دیگرى از اصول برده دارى و حقوق بردگان را در تاریخ به نمایش گذاشت. پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله روزى مردى را سوار بر مرکبش دید که غلامش در قفاى او پیاده روان بود. آن حضرت فرمود: «غلامت را هم سوار کن، او برادر تو است و روح او مثل روح تو».(11)
ج) راه هاى آزادى بردگان :
توصیه های اخلاقی جهت آزادی بردگان تا آنجا که در کتب حدیثی و فقهی باب مستقلی تحت عنوان «کتاب العتق » (کتاب آزادی بردگان) آورده شده است و همچنین ابوابی تحت عنوان «تدبیر» «استیلاد» و «مکاتبه » که سراسر در مورد حقوق مربوط به آزادی بردگان است . و حدودا 356 حدیث فقط در کتاب وسائل الشیعه (12) در مورد مقررات مربوط به آزادی بردگان نقل شده است .
همچنین اسلام راه هاى ابتکارى متعددى را براى آزادى تدریجى بردگان اعلام نمود؛ از جمله:
1- اسلام آزادى برده را از عبادات بزرگ قرار داد.
2- کفاره واجب برخى از گناهان را آزادى برده قرار داد
3-خرید و فروش ام ولد(ام ولد، کنیزى را گویند که از ارباب خود صاحب فرزند شده است.) را منع کرد. این مسئله خود به خود، موجب آزادى کنیزانى مى شد که از طریق ارباب خود صاحب فرزند مى شدند.
4- مالکیت فرزند بر پدر و مادر خویش را منع نمود. این مسئله نیز منتهى به آزادسازى ام ولد مى شد.
5- به بردگان حق کتابت و قرارداد با صاحبان خویش داد تا بتوانند با کار و تلاش به آزادسازى خویش بپردازند، یا مدت بردگى و گستره آن را محدود سازند. این مسئله باعث مى شد که بردگان با اراده و عزم خویش، در جست و جوى آزادى برآمده و در راه آن بکوشند و سپس از ثمرات آن به خوبى بهره گیرند.
6- در یکى از جنگ ها پیامبرصلى الله علیه وآله با اسیران برده شرط کرد که هر کس ده مسلمان را سواد بیاموزد، آزاد خواهد شد. اسلام از این طریق استفاده هاى فرهنگى مناسبى نمود. این کار علاوه بر آنکه به نفع مسلمانان بود، بردگان نیز در برخورد با مسلمین با عقیده و مکتب آنان بیشتر آشنا مى شدند و زمینه براى اسلام آوردن آنها فراهم مى شد.(13)
7- برخی قوانین هم بود که به صورت الزامی و قهری موجب آزادی بردگان می گردد که پاره ای از این قوانین عبارت است از:
1- ابتلای به کوری؛ یعنی اگر عبد مبتلا به کوری شود بطور قهری آزاد می شود .
2- ابتلای به جذام؛یعنی در صورتی که عبد مبتلای به بیماری جزام شود قهرا آزاد می گردد .
3- زمین گیر شدن (اقعاد) ؛ به این معنی که عبد زمین گیر شده که توانایی ارائه خدمت به مولی را ندارد باید آزاد شود .
4- موت مولی عبد؛ یعنی اگر شخص فوت کند و به جز عبدی که مملوک غیر است وارث دیگری نداشته باشد در این صورت آن عبد از ترکه مورث خود، خریداری و آزاد می شود تا بتواند باقی ترکه را ارث ببرد . (14)
با توجه به روح قوانین فوق و رفتار پیامبر و امامان با بردگان متوجه می شویم که درسرتاسر دین اسلام سعی شده که با تعلیم و تعلم آنان و دیگر اقشار جامعه فضا را جهت زندگی بهتر بردگان مهیا کنند که این خود بزرگترین اقدام در جهت احیاء شخصیت بردگان است.
براى مطالعه بیشتر ر.ک:
الف. طباطبایى، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج 6 (عربى و ج 12 (فارسى)، ذیل آیات 116 تا 120؛
ب. موسوى زنجانى، اسلام و مسئله آزادى، بردگى؛
پ. حجتى کرمانى، از بردگى روم قدیم تا مارکسیسم؛
ت. مکارم شیرازى، ناصر، فرآورده هاى دینى؛
ث. بیدار فکر، برده دارى در روم باستان؛
ج. مبشرى، اسداللَّه، حقوق بشر؛
ح. گرامى، محمد على، نگاهى به بردگى؛
خ. ایرجى، صادق، بردگى در اسلام؛
د. حسینى، مصطفى، بردگى از دیدگاه اسلام.
ه. شهید مطهری،‌ یادداشتها (موضوعی) ج10
پاورقی:
1- مثالهای زیبای قرآن ج 1، حضرت آیت الله مکارم شیرازی به نقل از سایت : پرسمان.
2- ویل دورانت، تاریخ تمدن، ترجمه امیرحسین آریان پور، فتح الله مجتبایی و هوشنگ پیرنظر، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، تهران، چاپ چهارم، 1372، ج 2، ص 308 .
3- گوستاو لوبون، تمدن اسلام و غرب، ترجمه سید هاشم حسینی، انتشارات اسلامیه، تهران، ص 465 .
4- جرجی زیدان، تاریخ التمدن الاسلامی، دار مکتبة الحیاة، بیروت، ج 2، ص 328 .
5- علامه سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم، 1362،ج 6، ص 366 .
6- سوره نساء،آیه 36 / سوره نور ، آیه 39 .
7- بر گرفته از سایت : پرسمان .
8- ر.ک: المیزان، ج 6؛ و زین العابدین قربانى، اسلام و حقوق بشر به نقل از سایت: پرسمان .
9- علامه سید محمد حسین طباطبائی، پیشین، ج 6، ص 377- 376 .
10- ایرجى، صادق، بردگى در اسلام به نقل از سایت : پرسمان .
11- تاریخ بردگى، ص ، 74 ، به نقل از سایت : پرسمان.
12- شیخ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، قم، چاپ اول، 1412ق . ، ج 23، صص 9- 179 .
13- به نقل از سایت : پرسمان.
14- شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، دار الهادی، ایران، 1403ق ، ج 6، ص 371- 369 .