اسم اعظم خدا چيست؟ آيا تمام پيامبران و ائمه و ملائكه و فرشتگان و صلحاء آن را مي‏دانستند؟

اين سئوال از سه بخش تشكيل مي‏يابد: اول:  تعريف اسم اعظم، دوم: اقوال درباره اينكه اسم اعظم چيست؟ و سوم: اينكه آيا تمام پيامبران، آن را مي‏دانستند يا نه؟
 در تعريف اسم اعظم به روايتي از پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ اشاره مي‏نمائيم: شخصي با الفاظي خدا را خواند، پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ فرمود: “لقد دعا اللَّه باسم الاعظم الذي اذا دعي به اجاب و اذا سئل به أعطي[1] يعني خدا را با اسم اعظمش خواند اسم اعظمي كه هرگاه خداوند با آن خوانده شود جواب مي‏دهد و هرگاه چيزي از او خواسته شود عطا مي‏كند.
 در پاسخ به بخش دوم بايد گفت اقوال مختلفي درباره اينكه اسم اعظم خداوند كدام است نقل شده است:
 1- قول مشهور[2] اين است كه اسم اعظم الهي لفظي از اسماء حسناي خداوند متعال است كه هر كس بدان وقوف يابد، براي هر حاجتي كه به آن تكلم نمايد نيازش بر آورده مي‏شود و اين تأثير عجيب در حروف اين اسم است كه با تركيبي مرموز ساخته شده است، يعني مواد مخصوص با تركيب خاص پديد آور آثار غير عادي است.
 2- قول دوم اين است كه اسم اعظم در درون حروف مقطعه‏اي كه در اوائل برخي سوره‏هاي قرآن آمده است مستور است و براي مدعايشان روايت مي‏كنند كه هرگاه به حضرت علي ـ عليه السلام ـ دشواري روي مي‏آورد دعا مي‏نمود و مي‏فرمود: يا “كهيعص، حمعسق.[3] پس ارتباط اسم اعظم با حرف مقطعه به عنوان يك قول مطرح شده است كه معلوم نيست چقدر صحيح باشد.
 3- عده‏اي مي‏گويند: اسم اعظم الهي «هو» است و تعبير كامل آن در دعاي «يا من لا هو الاّ هو» است، اين عده نيز براي مدعايشان به روايتي تمسك مي‏كنند كه از امام محمد باقر ـ عليه السلام ـ روايت شده كه: امير المؤمنين ـ عليه السلام ـ فرمودند: “يك شب قبل از جنگ بدر حضرت خضر را در خواب ديدم و از او خواستم چيزي به من ياد دهد كه به سبب آن بر دشمنان پيروز شوم، فرمودند: “بگو: يا من لا هو الاّ هو” چون صبح شد، خوابم را براي حضرت رسول ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ حكايت كردم، پس به من فرمود: يا علي اسم اعظم را آموختي و اين ذكر بر زبانم روز جنگ بدر جاري بوده است”.[4] 4- عده‏اي مي‏گويند: اسم اعظم، لفظ مبارك «الله» است”.[5] 5- صحيح‏ترين قول كه اغلب مفسران شيعه نيز بدان تصريح نموده‏اند[6] اين است كه اسماء الهي – و مخصوصاً اسم اعظم ـ هر چند مؤثر در عالم بوده و اسباب و وسائطي براي نزول فيض از ذات خداي تعالي‏در اين عالم مشهود بوده باشند، ليكن اين تأثيرات به خاطر حقايقشان است، نه به الفاظشان كه در فلان لغت دلالت بر فلان معنا دارد، و همچنين نه به معنايشان كه از الفاظ فهميده شده و در ذهن متصور مي‏شود بلكه معناي اين تأثير اين است كه خداي تعالي كه پديد آورنده هر چيزي است، هر چيزي را به يكي از صفات كريمه‏اش كه مناسب آن چيز است و در قالب اسمي است، ايجاد مي‏كند، نه اينكه لفظ اسم و يا معنا و مفهوم آن و يا حقيقت ديگري غير ذات خداوند تعالي چنين تأثيري داشته باشد.
به عبارت ديگر، هيچ يك از اسماء الهي در اعظم بودن متعين نيست، بلكه هر اسمي از اسماء خداي متعال كه در ارتباط با حاجت بندگانش است، مورد التجاء قرار گيرد و حاجتمند با آن اسم انقطاع كامل پيدا كند، همان اسم به تناسب حال و حاجتش اسم اعظم است، براي درك بهتر اين مسأله به روايتي از كتاب “شرح الأسماء الوامع البينات في شرح اسماءاللَّه تعالي و الصفات” تأليف مرحوم رازي توجه نمائيد:
شخصي از امام صادق ـ عليه السلام ـ خواست كه اسم اعظم را به او بياموزد، امام ـ عليه السلام ـ به او فرمود: برخيز و داخل اين حوض شو و غسل كن تا اسم اعظم را به تو بياموزم. آن شخص وارد حوض گرديد و غسل به جا آورد و چون خواست از آب بيرون آيد، امام ـ عليه السلام ـ به اصحاب اشارت فرمود كه مانع خروج وي از آب شوند و آن بيچاره هرگاه اراده مي‏كرد از جانبي خارج شود اصحاب او را منع مي‏كردند و هر چه تضرع و استغاثه كرد تا به وي ترحّم كنند سودي نداشت و مطمئن شد كه آنها مي‏خواهند او را به اين وسيله هلاك نمايند و چون از اسباب طبيعي نااميد شد و حال اضطرار بر او پديد آمد به سوي خداوند – مجيب المضطرّين – منقطع گرديد و رو به درگاه او برد، و آنها چون زاري او را به سوي حق تعالي ديدند او را از آب بيرون آوردند و لباس بر اندامش كردند و مهلتش دادند تا به حال عادي برگشت، آنگاه به امام ـ عليه السلام ـ عرض كرد: حالا به من اسم اعظم را بياموز. امام به او فرمودند: اسم اعظم را آموختي و خداي تعالي را بدان خواندي كه اجابت نمود، و از آب نجاتت داد، عرض كرد: چطور؟ امام ـ عليه السلام ـ فرمودند: هر اسمي از اسماء خداي تعالي در نهايت عظمت است، ولي انسان وقتي اسم اعظم خدا را ذكر مي‏كند و قلب او به غير خدا تعلق دارد از نام خدا بهره‏اي نمي‏برد ولي هنگامي كه خدا را نام مي‏برد، و از غير خدا منقطع است همان نام، اسم اعظم است، و چون تو مطمئن شدي كه ما تو را خواهيم كشت در قلب تو جز اعتماد بر فضل خداوند متعال چيزي نبود، در اين حال هر اسمي كه در ارتباط با حاجت خود ذكر كردي همان اسم، اسم اعظم است.[7] نكته مهم اينكه، درست است كه اسم اعظم در حقيقت، لفظ و نام نيست بلكه كمال و صفتي از خداوند است كه هر كسي بتواند پرتوي از آن را در وجود خويش پديد آورد و بيابد، قدرت روحي او به حدي مي‏رسد كه مي‏تواند در طبيعت تصرّف نمايد، اما چنان نيست كه يك فرد فاسد، با فراگرفتن لفظ و كلمه‏اي بتواند مستجاب الدعوه شود، يا در جهان اثر بگذارد و اگر هم كسي اسم اعظم را بياموزد، ولي دچار غرور شده و احياناً بر خلاف مصلحت عالم از آن استفاده نمايد، اسم اعظم از او گرفته مي‎ شود. بلعم باعورا مي‏خواست حضرت موسي ـ عليه السلام ـ را هلاك نمايد كه طبق حديثي از امام رضا عليه السلام :[8]  اسم اعظم از زبانش برداشته شد.
 اما در پاسخ به قسمت آخر سئوال كه آيا پيامبران، ائمه، ملائكه، فرشتگان، عرفا و صالحان، اسم اعظم را مي‏دانستند يا نه؟ بايد گفت: آنچه در روايات بدان تصريح شده اين است كه برخي از پيامبران و همه ائمه ـ عليهم السلام ـ و برخي از علماء از اين اسم آگاه بودند و ما به برخي روايات اشاره مي‏كنيم:
 امام باقر ـ عليه السلام ـ فرمود:[9] اسم اعظم خدا هفتاد و سه حرف است و تنها يك حرف آن نزد آصف[10] بود، آصف آن يك حرف را گفت و زمين ميان او و تخت بلقيس درهم نورديد تا او تخت را بدست گرفت، پس زمين به حالت اول بازگشت، و اين عمل را در كمتر از يك چشم برهم زدني انجام شد و ما (ائمه اطهار) ـ عليهم السلام ـ هفتادو دو حرف از اسم اعظم را داريم و يك حرف هم نزد خداست كه آن را در علم غيب براي خود مخصوص ساخته و لاحول ولا قوه الا باللَّه العلي العظيم.
 در حديثي ديگر امام صادق ـ عليه السلام ـ مي‏فرمود:[11] به عيسي بن مريم ـ عليه السلام ـ دو حرف داده شد كه با آنها كار مي‏كرد و به موسي چهار حرف و به ابراهيم هشت حرف و به نوح پانزده حرف و به آدم بيست و پنج حرف داده شد و خداي تعالي تمام اين حروف را براي محمد ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ جمع فرمود، همانا اسم اعظم خدا هفتاد و سه حرف است و هفتاد و دو حرف آن به محمد ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ داده شد و يك حرف از او پنهان شد.
 اما اينكه علماء اين حروف را مي‏دانستند يا نه؟ همانطور كه اشاره نموديم در زمان حضرت موسي ـ عليه السلام ـ عالمي بود بنام بلعم باعورا كه به خاطر اطاعت زياد، خداوند اسم اعظم را به او آموخته بود و هر وقت دعا مي‏نمود دعايش مستجاب مي‏شد، ولي به طرف فرعون تمايل پيدا نمود و هنگامي كه فرعون براي جنگ با موسي ـ عليه السلام ـ بر او عبور نمود، فرعون به بلعم گفت بر ضدّ موسي و همراهانش دعا كن تا دست از ما بردارند، پس بلعم سوار الاغش شد تا عليه موسي ـ عليه السلام ـ دعا كند، ولي الاغ امتناع كرد و او شروع به زدن آن نمود، پس خداوند حمار را به سخن در آورد و گفت: واي بر تو چرا مرا مي‏زني؟ آيا مي‏خواهي با تو بيايم تا عليه پيامبر خدا و مؤمنين دعا كني، پس همينطور حمار را مي‏زد تا اينكه آن را كشت و اسم اعظم نيز از زبانش برداشته شد.[12] نكته‏اي كه در تفسير نمونه به آن اشاره شده اين است كه: اگر مي‏شنويم كه “بلعم” داراي اين اسم اعظم بود و آن را از دست داد. مفهومش اين است كه بر اثر خود سازي و ايمان و آگاهي و پرهيزگاري به چنان مرحله‏اي از تكامل معنوي رسيده بود كه دعايش نزد خداوند رد نمي‏شد، ولي بر اثر لغزشها كه در هر حال آدمي‏ از آنها مصون نيست و به خاطر هوا پرستي و قرار گرفتن در خدمت فراعنه و طاغوتهاي زمان آن روحيه را به كلي از دست داد و از آن مرتبه سقوط كرد، و منظور از فراموشي اسم اعظم نيز ممكن است همين معني باشد، و نيز اگر مي‏خوانيم كه پيامبران و پيشوايان بزرگ از اسم اعظم آگاه بودند، معنايش اين است كه حقيقت اين اسم خدا را در وجود خودشان پياده كرده بودند و در پرتو اين حالت خداوند مقام والايي به آنها داده بود. يعني چنانچه تذكر داديم پيامبران و امامان و بعضي از صالحان آن چنان با هواي نفس مخالفت كرده‏اند و تعلق خود را از دنيا بريده‏اند كه انقطاع كامل نسبت به خدا پيدا كرده‏اند و وقتي خدا را مي‏خوانند هر اسمي را كه بر زبان جاري كنند اسم اعظم خداست و چون اسامي‏ خداوند مظاهر صفات او هستند در هر شرايطي اسم خاص كه مظهر صفت خاص است براي انسانهاي خاص، اسم اعظم خواهد بود.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
 1- علامه طباطبائي، تفسير الميزان، ج8 ص 464.
 2- جمعي از نويسندگان، تفسير نمونه، ج7، ص 31.
 3- فيض كاشاني، تفسير صافي، ج2، ص 253.
 4- محمدي گيلاني، اسم مستأثر، صص20، 19.
 
پي نوشت ها:
[1]. مهج الدعوات و منهج العبادات
[2]. محمدي گيلاني، اسم متأثر، ص19.
[3]. ناسخ التواريخ عمر رسول اكرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ ، ج1، ص 231.
[4]. محمدي گيلاني، اسم متأثر، ص20.
[5]. همان، ص 19.
[6]. طباطبايي، سيد محمد حسين، الميزان، ج8، ص 464.
[7]. رازي، شرح الاسماء الموامع البينات، ص 88 – 89.
[8]. فيض کاشاني، تفسير صافي، ج2، ص 253.
[9]. اصول كافي ج1، ص 334.
[10]. آصف وصي حضرت سليمان مي‏باشد.
[11]. اصول كافي، ج1، ص 334.
[12]. فيض كاشاني، تفسير صافي، ج2، ص 253.