1ـ اصالت وجود و اعتباریّت ماهیّت
برای درک اصالت وجود، لازم است تصوّر درستی از وجود (هستی ) و ماهیّت (چیستی) داشته باشیم.
انسان وقتی به درک اشیاء اطراف خود نائل می گردد ، دو مفهوم هستی و چیستی را از آنها ادراک می کند. برای مثال انسان از درک درخت ، ستاره ، آب ، عقل ، اراده و امثال اینها اوّلاً می فهمد که این امور وجود دارند. ثانیاً متوجّه می شود که این امور ، عین هم نیستند و باهم تفاوتهای ذاتی دارند. یعنی می فهمد که آب و ستاره و درخت و عقل و اراده و … غیر از همدیگرند ، ولی همگی در وجود داشتن اشتراک دارند. همچنین انسان با اندکی تعمّق درمی یابد که نسبتِ وجود به همه ی این امور به یک نحو است ؛ لذا گفته می شود: درخت وجود دارد ، آب وجود دارد ، عقل وجود دارد ، اراده وجود دارد. همینطور با تعقّلی عمیقتر ادراک می کند که مفهوم وجود در تمام این قضایا(جملات خبری) یکی است ، لذا صحیح است که برای همه ی موارد یک وجود نسبت داده شده و گفته شود: درخت و آب و ستاره و عقل و اراده وجود دارند. از همین جا دو مفهوم وجود و ماهیّت برای انسان حاصل می شوند ؛ یعنی انسان متوجّه می شود که درخت بودن ، آب بودن ، عقل بودن و اراده بودن غیر از وجود داشتن است و الّا صحیح نبود که یک وجود را در آنِ واحد به چند امر نسبت داد. چرا که این امور ، تفاوت ذاتی با یکدیگر دارند. پس اگر وجودِ درخت عین خودِ درخت ، و وجودِ عقل عین خودِ عقل بود ، نمی شد گفت : درخت و عقل وجود دارند ؛ چون در آن صورت لازم می آمد که درخت و عقل یک چیز باشند. بنا بر این ، فلاسفه بین وجود و اموری مثل درخت بودن ، آب بودن ، عقل بودن و اراده بودن که باعث تفاوت موجودات از همدیگر می شوند ، تفاوت قائل شده ، این امور را ماهیّت(چیستی) موجودات نامیده اند.
آنگاه این سوال مطرح شد که کدامیک از این دو اصیل می باشند ؛ یعنی آثاری که از اشیاء صادر می شود ، برای وجود است یا برای ماهیّت؟
برخی گفتند: منشاء اثر ، ماهیّت است و وجود، امری است اعتباری و ذهن ساخته. امّا گروهی دیگر بر این باورند که ، منشاء آثار ، وجود است و ماهیّت ، حدّ و مرز وجود می باشد که موجب می شود موجودی از موجود دیگر بازشناخته شود. لذا ماهیّت نیز در عالم خارج موجود است ، لکن ماهیّت، حدّ و مرز وجود است ؛ و حدّ و مرز شیء اگر چه جدا از خود او نیست ، ولی در تحلیل ذهنی ، می یابیم که باید چیزی باشد تا حدّی داشته باشد. پس اصل با وجود است و ماهیّت فرع بر آن می باشد. پس وجود موجود است ذاتاً و ماهیّت موجود است با وجود. کما اینکه آثار اشیاء حقیقتاً برای وجود آنهاست و به واسطه ی وجود ، به ماهیّت آنها نیز نسبت داده می شوند. لذا آنچه می سوزاند وجود آتش است نه آتش که ماهیّت است. اگر سوزاندن حقیقتاً اثر آتش بود ، در آن صورت آتش موجود در ذهن هم باید می سوزاند. چون آتش خارجی و آتش ذهنی ، هر دو آتشند ، لکن یکی حدّ است برای وجود خارجی و دیگری حدّ است برای وجود ذهنی. پس آنچه می سوزاند ، آتش نیست بلکه وجود خارجی آتش است.
2ـ بحث قدم عالم، ربط مستقیم با بحث اصالت وجود ندارد؛ بلکه با اعتقاد به اصالت ماهیّت هم براهین قدم عالم، درست هستند.
اکثریّت عرفا و فلاسفه اسلامی بر این اعتقادند که عالم خلقت، قدیم زمانی ولی حادث ذاتی است. یعنی با این که عالم ، همواره ممکن الوجود و محتاج علّت می باشد ولی در عین حال زمانی نبوده که عالم نبوده باشد. به نظر فلاسفه و عرفای اسلامی ، عالم خلقت دارای سه مرتبه ی وجودی است که عبارتند از: عالم مادّه ، که بارزترین خصوصیّت آن حرکت و زمان است. و عالم مثال که عالمی است غیر مادّی ولی دارای شکل و رنگ و مقدار. این عالم که منزّه از حرکت و تغییر و زمان است ، علّت عالم مادّه بوده و احاطه ی وجودی بر آن دارد. و مافوق آن ، عالم غیر مادّی دیگری است به نام عالم عقول ، که منزّه از تمام آثار عالم مادّه بوده و علّت عالم مثال و عالم مادّه می باشد. عالم عقل و عالم مثال ، از آن جهت که عوالمی مجرّد(غیر زمانی) هستند ، آغاز زمانی برای آنها معنی ندارد ؛ لذا این دو عالم فقط آغاز علّی دارند. یعنی از حیث وجودی بعد از علّت خود قرار دارند ؛ ولی این بعدیّت ، بعدیّت رتبی است نه بعدیّت زمانی. یعنی رتبه وجودی این دو عالم ، بعد از رتبه ی وجودی خداوند متعال است. لذا خدا قدیم ذاتی است و این دو عالم حادث ذاتی ولی قدیم زمانی ؛ یعنی خدا تقدّم وجودی بر این دو عالم دارد و این دو عالم نیز تقدّم وجودی بر زمان و عالم زمانی دارند ؛ و مراد از واژه ی « قدیم » نیز تقدّم وجودی داشتن است نه عمر طولانی داشتن.
در بین متکلمین نیز کسانی که وجود عالم عقل و عالم مثال را پذیرفته اند ، آن دو را قدیم زمانی دانسته اند ؛ ولی متکلمینی که وجود عوالم مجرّد را منکر شده و فرشتگان و امثال آنها را موجوداتی مادّی پنداشته اند ، عالم را منحصر در عالم مادّه دانسته و آن را حادث زمانی شمرده اند. یعنی معتقد شده اند که عالم دارای آغاز زمانی است.امّا اکثر فلاسفه و عرفای اسلامی ، کلّ عالم مادّه را هم ، قدیم زمانی دانسته اند. چرا که از دیدگاه اینان ، زمان در کنار سه بعد فضایی ، بعد چهارم عالم محسوب شده و جدای از عالم مادّه نیست ؛ و آغاز زمانی داشتن زمان بی معنی است ، پس آغاز زمانی داشتن خود عالم زمانی نیز معنای درستی ندارد. جناب ارسطو گفته است : « مَن قالَ بِحدوثِ الزّمانِ فَقَد قالَ بِقدمِهِ مِن حَیثُ لا یَشعُر ـــ هر کس به حدوث زمانی زمان قائل شود بدون آنکه متوجّه شود اعتراف به قِدم زمانی آن نموده است.» (اسفار،ج 3،ص245) چون قول به حدوث زمانی زمان یعنی این که زمانی بود که زمان نبود.
از نظر این گروه از اندیشمندان اسلامی ، قیامت نیز به معنی به هم ریختن صورت عالم مادّه است نه به معنی عدم شدن آن ؛ لذا بعد از قیامت نیز دوباره عالمی نو از مادّه ی این عالم به پا می شود. بعد از آن عالم نیز عالمی دیگر و این سلسله تا بی نهایت ادامه خواهد یافت. همچنین ، قبل از این عالم نیز عالمی دیگر بوده است ؛ و قبل از آن نیز عالمی دیگر تا بی نهایت. بنا بر این ، از دیدگاه اکثر فلاسفه و عرفای اسلامی ، تک تک موجودات مادّی و زمانی ، آغاز زمانی دارند ؛ همچنین عالم فعلی ما آغاز زمانی دارد ؛ ولی اصل عالم مادّه همواره بوده و همواره هم خواهد بود. چرا که خداوند متعال دائم الفیض است و خدای بدون فیض و منقطع الفیض معنی ندارد. فرض خدایی که زمانی خالق نبوده است، فرض کمال محضی است که کمال محض نیست.
این حقیقت در روایات معصومین (ع) نیز مورد ذکر واقع شده که به یک نمونه اشاره می شود . « عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ:« أَ فَعَیِینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ.» فَقَالَ یَا جَابِرُ تَأْوِیلُ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَفْنَى هَذَا الْخَلْقَ وَ هَذَا الْعَالَمَ وَ أَسْکَنَ أَهْلَ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ وَ أَهْلَ النَّارِ النَّارَ جَدَّدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَالَماً غَیْرَ هَذَا الْعَالَمِ وَ جَدَّدَ عَالَماً مِنْ غَیْرِ فُحُولَةٍ وَ لَا إِنَاثٍ یَعْبُدُونَهُ وَ یُوَحِّدُونَهُ وَ خَلَقَ لَهُمْ أَرْضاً غَیْرَ هَذِهِ الْأَرْضِ تَحْمِلُهُمْ وَ سَمَاءً غَیْرَ هَذِهِ السَّمَاءِ تُظِلُّهُمْ لَعَلَّکَ تَرَى أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّمَا خَلَقَ هَذَا الْعَالَمَ الْوَاحِدَ وَ تَرَى أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَخْلُقْ بَشَراً غَیْرَکُمْ بَلْ وَ اللَّهِ لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَلْفَ أَلْفِ آدَمٍ أَنْتَ فِی آخِرِ تِلْکَ الْعَوَالِمِ وَ أُولَئِکَ الْآدَمِیِّین . ـــــــ جابر بن یزید گوید: از امام باقر (ع) پرسیدم درباره ی آیه 15 ق که می فرماید: «آیا ما از آفرینش نخست ناتوان شدیم؟ بلکه آنان در آفرینش جدیدی هستند.» ؛ حضرت فرمود: اى جابر! تأویل آیه ، این است که خداوند متعال آنگاه که این آفریدگان و این جهان را فانی ساخته و بهشتیان را در بهشت و دوزخیان را در دوزخ جاى دهد، جهان دیگرى غیر از این جهان را از نو پدید مى آورد، بدون نر و ماده ، تا او را پرستیده و یگانه دانند و برای آنان زمینى غیر از این زمین مى آفریند که در آن استقرار یافته و آسمان دیگرى که بر آنان سایه افکند. شاید تو بر این پنداری که خداوند تنها این جهان را آفریده و به جز شما بشرى را نیافریده است؟ آرى به خدا سوگند! به طور حتم خداوند متعال هزار هزار جهان و هزار هزار آدم آفریده که تو در پایان این جهان ها و آن آدمیان هستى. »(الخصال ؛ج 2 ؛ص652 )
در این روایات احتمالاً تعبیر الف الف(هزار هزار) به عنوان یک عدد مشخص نیست بلکه کنایه از کثرت است ، کما اینکه در زبان فارسی نیز هزاران هزار به معنی خیلی خیلی زیاد به کار می رود. همچنین از ظاهر این روایات چنین به نظر می رسد که این عوالم در عرض هم نبوده بلکه یکی بعد از قیامت دیگری خلق شده اند. به عبارتی هر عالمی از مادّه ی عالم قبل از خود پدید آمده است ؛ البته روایات دیگری نیز وجود دارند که در آنها از وجود عوالم دیگری در عرض عالم ما و موجودات باشعور دیگری غیر از موجودات زمینی نیز خبر داده شده است. همچنین در برخی روایات گزارش شده که در همین زمین فعلی و قبل از خلقت آدم (ع) هفت نسل باشعور و مکلّف مثل بنی آدم وجود داشته اند که همگی به طور مستقلّ از خاک آفریده شده بوده اند.
نتیجه آنکه اگر فرضیّه ی انفجار بزرگ ـ که در فیزیک مطرح شده ـ درست باشد، این انفجار، آغاز زمانی عالم فعلی ما خواهد بود نه آغاز اصل عالم مادّه؛ یعنی انفجار بزرگ، انتهای عالم مادّه ی قبلی و آغاز عالم مادّی فعلی است. این جهان ما نیز روزی به انتهای خود خواهد رسید و جهان ما از انبساط خواهد ایستاد و آنگاه انقباض جهان ما شروع خواهد شد و دوباره کلّ جهان مادّی ما در یک نقطه جمع خواهد شد که آن لحظه را «تخریب بزرگ» یا « مهرمبش» یا « بیگ کرانج ـ Big Crunch » گویند. این تخریب بزرگ، انتهای جهام ما، و ابتدای جهان بعدی است؛ یعنی تخریب بزرگ، بلافاصله به انفجار بزرگ مبدّل می شود. و این تخریب و انفجار، تا کنون بی نهایت بار رخ داده و بی نهایت بار دیگر نیز رخ خواهد داد. پس اصل عالم مادّه، همواره بوده ولی عالم ما، همواره نبوده است. تا کنون بی نهایت عالم، مثل عالم ما بوده اند که همگی با انفجاری بزرگ شروع شده و انبساط یافته اند و در نهایت از انبساط ایستاده و دچار انقباض شده و با بیگ کرانج، پایان یافته اند؛ و بلافاصله بعد از بیگ کرانج آن عوالم، بیگ بنگ عالم بعدی اتّفاق افتاده است.
ـ اینجا ممکن است این پرسش مطرح شود که : اگر مادّه و اصل عالم مادّه همواره بوده پس چه نیازی به علّت دارد؟
عرض می شود:
گر چه از نظر فلسفی و طبق تعابیر اهل بیت(ع) جهان مادّی همواره وجود داشته و از پی هر قیامتی جهان مادّی جدیدی آفریده می شود، ولی باید توجّه داشت که قدیم زمانی بودن اصل جهان، آن را بی نیاز از علّت هستی بخش نمی کند. چرا که جهان در ذات خود ممکن الوجود است؛ و ممکن الوجود با تمام وجودش بند به علّت خویش است؛ به نحوی که اگر علّت، آنی اراده ی خود را از آن برگیرد، معلول نابود می شود. لکن خدای ازلی و ابدی، نه تنها در ذات خود ازلی و ابدی است، بلکه اراده ی او نیز ازلی و ابدی است؛ لذا محال است اراده ی خود را تجدید نماید؛ چرا که تجدید اراده علامت امکان است و خدا واجب الوجود بوده از امکان منزِّه می باشد.
بنا بر این، عالم مادّه که همواره بوده، همواره نیز ممکن الوجود بوده است؛ پس همواره محتاج علّت بوده است.