با آنکه خلفای مستبد عباسی به شیوه های گوناگون می خواستند از نشر فرهنگ غنی اسلامی از طریق اهل بیت (علیهم السلام) جلوگیری کنند و در راستای این هدف در هر برهه ای از زمان دست به شیوه ویژه ای می زدند، اما درخشندگی راه حق و فضیلت امان مبارزه را از دشمنان می گرفت. به اندازه ای که در برخی از مواقع خود آنها ناخواسته اسباب نشر علوم و معارف اسلامی را فراهم می آوردند. البته از شرایط ویژه و نوپای عباسیان در دوران امامت امام باقر و صادق (علیه السلام) که بگذریم می توان ادعا کرد که دیگر شیعه موقعیت برجسته ای برای نشر احادیث پیدا نکرد. زیرا دشمن عباسی پس از محکم کردن جای پای خویش به گونه ای با هر یک از ائمه در این جهت مبارزه کرد: با حبس و زندانی کردن امام کاظم (علیه السلام) این مجال را از حضرت ربودند و با طرح و نقشه ولایت عهدی امام رضا (علیه السلام) او را از این کار بازداشتند و با حضرت جواد (علیه السلام) نیز چنین برخورد مزورانه ای کردند. هر چه عمر حکومت آنها طولانیتر می شد دشمنی و عناد آنها نیز نسبت به ائمه بیشتر می شد. تاریخ شیعی هیچ گاه استبداد و ستمگری متوکل را نسبت به امام علی (علیه السلام) از یاد نخواهد برد و پس از او نیز فرزندش امام عسکری (علیه السلام) مجالی نیافت تا به آموزش و تربیت شاگردان و اصحاب و یاران بپردازد. اما با این همه می توانیم بگوییم که هیچ گاه خداوند زمین را از حجتش خالی نکرده است و شیعه علوی محمدی با چنگ و دندان و تحمل هرگونه مصیبتی را به مقتدا و امامش متصل می کرد و از ناحیه علم بیکران الهی او بهره می جست و آن را به عاشقان و محبان اهل بیت می رساند. بدین جهت، ما به ذکر نامهای اصحاب و یاران امام عسکری می پردازیم تا با معرفت و آشنایی با آنها به رهروی خویش همت بیشتری ببخشیم، و از دریای مواج انحرافات و کجرویها، تنی سالم به ساحل بریم. چرا که ائمه (علیهم السلام) کشتی رهایی هستند و بر ماست که توسط این اصحاب و راویان به آن سفینه چنگ زنیم. البته کوشش ما بر آن است که از راویان و اصحابی نام ببریم که مورد پذیرش اکثر علمای رجال باشند. آشنایی با اصحاب و راویان:

1. ابراهیم بن ابی حفص

نجاشی او را فردی ثقه و از اصحاب حضرت دانسته است.(1)
2. ابراهیم بن محمد بن فارس نیشابوری
شیخ طوسی (ره) او را از اصحاب امام هادی و عسکری (علیه السلام) دانسته است.(2)
3. ابراهیم بن محمد همدانی
او از اصحاب امام رضا و جواد و هادی و عسکری (علیه السلام) است. از وکلای حضرت نیز به شمار می رود.(3)
4. ابراهیم بن یزید
او و برادرش، احمد، از اصحاب حضرت به شمار می روند.(4)
5. ابراهیم بن خضیب انباری
6. ابراهیم بن عبده
7. ابراهیم بن علی
شیخ طوسی (ره) در رجال این سه نفر را از یاران و راویان حضرت می شمارد.(5)
8. احمد بن ابراهیم
از یاران امام عسکری (علیه السلام)، است و درباره اش گفته شده انه ممدوح، عظیم الشأن (6)
9. احمد بن ابراهیم
از خاصان امام هادی و امام عسکری (علیه السلام) است.(7)
10. محمد بن الحسن بن علی
او قطّحی مذهب و فردی ثقه و از اصحاب امام هادی و عسکری (علیهما السلام) است.(8)
11. احمد بن ادریس
فردی ثقه و فقیه و دارای روایات سیاری است.(9)
12. احمد بن حسان
او که از اصحاب حضرت به شمار می رود با جماعتی از شیعیان برای عرض تبریک ولادت حضرت حجت (علیه السلام) به سامرا رفتند.(10)
13. احمد بن حارث قزوینی
ابوعلی محمد بن علی بن ابراهیم از او روایت می کند و او یکی از راویان امام یازدهم بوده است.(11)
14. احمد بن الحسن الحسینی
از راویان حضرت عسکری (علیه السلام) است و حدیث «زاهد در دنیا» از او روایت شده است.(12)
15. احمد بن حماد المحمودی
از یاران امام عسکری (علیه السلام) است.(13)
16. احمد بن عبیدالله السبیعی
او از یاران امام (علیه السلام) است و از حضرت حدیث معنعن از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را روایت کرده است.(14)
17. احمد بن عبدالله مروان الانباری
18. احمد بن محمد الحصینی
شیخ طوسی این دو را از یاران حضرت برشمرده است.(15)
19. احمد بن محمد
او از دوستان حضرت (علیه السلام) است و وقتی که مهتدی شروع به کشتار یاران امام کرد نامه ای به ایشان نوشت که حضرت در قسمتی از جوابش نوشت: عمر مهتدی کوتاهتر از این حرفهاست.(16)
20. احمد بن محمد بن ابراهیم بن هاشم
وی از راویانی است که حدیث معنعن را از حضرت عسکری (علیه السلام) روایت کرده است.(17)
21. احمد بن محمد بن مطهر
این شخص به ابوعلی مطهری مشهور است و مکاتباتی با حضرت دارد.(18)
22. احمد بن یزید
شیخ طوسی(ره) او را از اصحاب حضرت می داند.(19)
23. ادریس بن زیاد
او از افراد ثقه ای است که اصحاب امام صادق را درک کرده است و از آنها روایت کرده و از اصحاب و راویان امام عسکری (علیه السلام) است.(20)
24. اسحاق بن اسماعیل نیشابوری
شیخ طوسی (ره) او را از اصحاب حضرتش ذکر کرده، و او را فردی ثقه می داند.(21) و حضرت عسکری (علیه السلام) نامه طویلی برایش نوشته اند که ما در بخش نامه ها محتوای آن را بررسی کردیم.
25. اسحاق بن جعفر زبیری
او همان شخصی است که امام پیش از فوت معتز به او نوشت الزم بیتک حتی یحدث الحادث در خانه باش تا حادثه مورد نظر واقع شود.(22) و پس از چند روز اجل خلیفه فرا رسید.
26. اشجع بن اقرع
از اصحاب حضرت است و به امام نامه ای نوشت و از او درخواست کرد که دعا کند تا از درد چشم نجات پیداکند.(23)
27. ابوخلف عجلی
28. ابوالبختری
شیخ طوسی (ره) این دو را از اصحاب امام عسکری (علیه السلام) می داند.(24)
29. بشیر بن سلیمان
او از نوادگان ابوایوب انصاری و یکی از یاران امام دهم و یازدهم است و امام دهم در شأن او فرمودند: شما مورد وثوق ما اهل بیت هستید.(25)
30. بکربن احمد بن محمد بن ابراهیم قصری
او از حضرت عسکری روایتی را از پدرانش از امام صادق (علیه السلام) درباره قائم آل محمد ذکر کرده است.(26)
31. بهلول
او شخصی است که امام (علیه السلام) را در کودکی دیدار کرده، در حالی که امام مشغول گریستن بود و فکر کرد که امام (علیه السلام) به علت نداشتن اسباب بازی گریه می کند و لذا خواست برای او اسباب بازی بخرد، امام او را متوجه قدر و منزلت ائمه (علیهم السلام) می کند و او را پند و اندرز می دهد. (27) که خداوند مارا برای بازی نیافریده است.
32. جعفر بن سهیل صیقل
او وکیل امام دهم و یازدهم و دوازدهم است و از اصحاب ائمه (علیهم السلام) به شمار می رود.(28)
33. جعفر بن ابراهیم بن نوح
شیخ طوسی (ره) و برقی او را از اصحاب حضرت می خوانند.(29)
34. جعفر بن محمد قلانسی
از یاران امام به شمار می رود که طی نامه ای از حضرت مسائلی را می پرسد.(30)
35. حجاج بن یوسف عبدی
از اصحاب حضرت عسکری (علیه السلام) به شمار می رود.(31)
36. حسن بن احمد مالکی
37. حسن بن جعفر فافائی
شیخ طوسی(ره) این دو را از اصحاب امام عسکری می شناسد.(32)
38. حسن بن ایوب بن نوح
او با جماعتی از شیعیان بر حضرت عسکری وارد شدند و از ایشان درباره حضرت صاحب الامر سوال کردند و حضرت، امام دوازدهم و حجت خدا را به آنها معرفی کرد.(33)
39. حسن بن راشد
از حضرت عسکری در مورد ثلث میت پرسش کرد.(34)
40. حسن بن ظریف
او با حضرت، مکاتباتی در زمینه مسائل شرعی و باورداشتی داشته است.(35)
41. حسن بن علی بن نعمان
شیخ او را فردی ثقه معرفی کرده و او را صحیح الحدیث و کثیر الفوائد و از اصحاب حضرت عسکری (علیه السلام) می داند.(36)
42. حسن بن محمد بن صالح بزاز
او از حضرت عسکری (علیه السلام) روایت کرده است: ان ابنی هو القائم من بعدی (37)
43. حسن بن موسی الخشاب
نجاشی او را از اصحاب سرشناس حضرت و شخصی دانشمند و دارای احادیث بسیار می خواند.(38)
44. حسین بن مالک
او به حضرت نامه ای نوشت و در آن نامه درباره شخصی پرسید که از دنیا رفت و چون فرزندی نداشت اموال خود را در قید حیاتش برای امام (علیه السلام) قرار داد و پس از مرگش فرزندی از او به دنیا آمد.(39)
45. حمزه بن محمد
شیخ او را از اصحاب امام می شمارد.(40)
46. داود بن قاسم
ابوهاشم جعفری اهل بغداد و شخصی موثق است و نزد ائمه (علیهم السلام) از منزلتی برخوردار است.(41) او را از اصحاب امامان رضا و جواد و هادی و عسکری و صاحب الامر می دانند که از همه آنها روایت کرده است.
47. ریان بن الصلت
او از راویانی است که نامه ای به حضرت نوشت و درباره مسائلی از ایشان سؤال کرد.(42)
48. سفیان بن محمد ضبعی
49. سیف بن الیث
این دو از افرادی هستند که طی نامه ای از امام عسکری (علیه السلام) مسائلی را پرسش کردند.(43)
50. سلیمان بن حفص مروزی
از اصحاب و از راویان حضرت است و شیخ در تهذیب از او روایت کرده است.(44)
51. عبدان بن محمد الجویمی
نجاشی او را از اصحاب و راویان حضرت می داند.(45)
52. عباس الناقد
او از اصحاب و راویان به شمار می رود و از او روایاتی نقل شده است.(46)
53. عبدالعظیم حسنی
عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن الحسن بن زید بن الحسن بن علی بن ابیطالب (علیه السلام) از نوادگان امام حسن مجتبی (علیه السلام) است و شیخ او را از اصحاب امام عسکری (علیه السلام) می داند. برای نجات از دست سلطان وقت خود را به ری رساند و مدتها در آنجا مخفی بود و در همان شهر رحلت کرد و در آنجا مدفون گردید.
54. عبدالله بن جعفر
او از اصحاب امام هادی و امام عسکری است که روایات زیادی از ائمه (علیهم السلام) نقل کرده است و دارای تألیفات زیادی در زمینه های مختلف عقیدتی و فقهی است.(47)
55. عبدالله بن حمدویه البیهقی
او از اصحاب امام است و امام برایش نامه ای فرستاد و در آن نامه وکالت ابراهیم بن عبده نیشابوری را به او ابلاغ نمود.(48)
56. عبدالله بن محمد العابد
او از اصحاب حضرت و همان شخصی است که در مسیر حضرت به سامرا از ایشان خواست که صلوات بر نبی و آل نبی (صلی الله علیه و آله) را بر او املا کند و این واقعه در سال 255 بود.(49)
57. عبیدالله بن عبدالله بن طاهر
امام طی نامه ای به او نوشت که چند روز دیگر خلیفه طاغی از دنیا خواهد رفت و او از دوستان حضرت است.(50)
58. عثمان بن سعیدالعمری
این بزرگوار از اصحاب امام هادی و امام عسکری است و یکی از سفرای حضرت ولی عصر (علیه السلام) و از وکلای حضرت عسکری (علیه السلام) است.(51)
59. عروه الوکیل القمی
شیخ طوسی (ره) او را از اصحاب حضرت می داند و همچنین او از وکلای حضرت است.(52)
60. علی بن جعفر الهمانی
شیخ در کتاب غیبت و در کتاب رجال او را از اصحاب امام هادی و امام عسکری (علیه السلام) و از وکلای حضرت می داند.(53)
61. علی بن الحسن بن علی بن فضال
کشی در کتاب رجال او را اعلم و افضل علمای عراق و خراسان و کوفه معرفی می کند و هر کتابی که درباره ائمه (علیهم السلام) نوشته شده بود نزد او موجود بود. او را احفظ الناس می دانند ولی با این همه او فطحی مذهب و قایل به امامت عبدالله بن جعفر (علیه السلام) است اما از افراد موثق است.(54)
62. علی بن الحسن بن سابور
او همان شخصی است که برپایی نماز استسقا به امر خلیفه برای طلب باران و ماجرای راهب نصرانی از او روایت شده است.(55)
63. علی بن الحسن السائح
او از حضرت احادیث معنعن درباره حضرت علی (علیه السلام) روایت کرده است.(56)
64. علی بن زیدین بن علی
شیخ او را از اصحاب حضرت و از علویان می شمارد.(57)
65. علی بن عبدالله بن مروان
شیخ او را بغدادی و از اصحاب حضرت می داند.(58)
66. علی بن محمد بن الیاس
67. عمرو بن سویه المدائنی
شیخ این دو را از اصحاب امام دانسته (59)ولی مامقانی معتقد است که ظاهراً این دو امامی هستند ولکن وضعیت این دو مجهول است.
68. علی بن محمد الحضینی
او از اصحاب حضرت است و نامه ای به مولایش نوشت و در آن نامه از وصیتی سؤال نمود که مال «موصی به» برای انجام حج کافی نبود.(60)
69. العمرکی بن علی
او اهل قریه بوفک نیشابور است که نجاشی او را فردی بزرگوار و ثقه و از اصحاب حضرت عسکری می داند و می گوید شیوخ اصحاب ما از او روایت کرده اند.(61)
70- عمرو الاهوازی
از اصحاب و روایان حضرت است و از او روایتی را درباره حضرت حجت (علیه السلام) از قول پدرش نقل کرده بعد از آنکه حضرت حجت (علیه السلام) را در حیات پدرش دیدار کرده بود.(62)
71- الفضل بن شاذان
او از یاران حضرت به شمار می رود کما اینکه شیخ طوسی(ره) گفته است، و درباره او مذمتهایی از ناحیه امام عسکری وارد شده است، ولی کشی این مذموم را رد می کند و قایل است که امام (علیه السلام) کتاب او را با لطف و رحمتش تصحیح کرده است و در وصفش گفته است که اهل خراسان و به فضلش غبطه می خورند و او را از بزرگان می شمارد.(63)
72. القاسم بن هشام اللولوی
شیخ طوسی(ره) او را از اصحاب حضرت می داند و می گوید قاسم از ابی ایوب روایت نقل می کرد.(64)
73. محمد بن الاقرع
او از یاران امام و همان کسی است که از حضرتش درباره احتلام امام (علیه السلام) سوال کرده است.(65)
74. محمد بن احمد جعفری
او از وکلای حضرت و از اصحاب ایشان به شمار می رود.(66)
75. محمد بن احمد بن المطهر
76. محمد بن احمد بن نعمیم الشاذاتی
این دو در رجال شیخ طوسی (ره) از اصحاب حضرت عسکری به شمار می روند.(67)
77. محمد بن ایوب بن نوح
او یکی از چهل نفری است که امام (علیه السلام) فرزندش را به آنها نشان داد و فرمود: هذا امامکم من بعدی (68)
78. محمد بن بلال
79. محمد بن حسن صفار
شیخ طوسی(ره) این دو را از اصحاب حضرت می داند و محمد بن بلال وی را فردی ثقه معرفی می کند و درباره اش می گوید که او مسائل بسیاری را برای امام (علیه السلام) نوشت تا امام آنها را شرح و توضیح دهد.(69)
80. محمد بن حسین ابی الخطاب
اسم او زید، و مکنی به ابوجعفر الزیات الهمدانی است. نجاشی او را از اصحاب جلیل القدر ثقه و کثیر الروایه می داند و او دارای کتابهای متعددی در زمینه باورداشتهاست، و نجاشی مرگ او را در سال 262 دانسته است.(70)
81. محمد بن جعفری بن عمر العمری
82. محمد بن ربیع بن سوید السائی
شیخ طوسی(ره) این دو را از اصحاب حضرت عسکری می داند و مرحوم مامقانی (ره) می گوید محمد بن ربیع معجزه ای را از حضرت عسکری نقل می کند و از روایتش استظهار می کند که محمد بن ربیع باور نیکو داشته است.(71)
83. محمد بن صالح بن محمد همدانی
84. محمد بن صالح خثعمی
شیخ طوسی(ره) در رجال این دو را از اصحاب و یاران حضرت معرفی می کند.(72)
85. محمد بن موسی سریعی
86. محمد بن موسی بن فرات
87. محمد بن یحیی بن زیاد
88. محمد بن یزداد رازی
شیخ طوسی (ره) این افراد را از اصحاب و یاران امام عسکری (علیه السلام) می شمارد.(73)
89. معاویه بن حکیم
او از جمله چهل نفری است که امام (علیه السلام) فرزند خویش صاحب الامر را به آنها نمایاند و فرمود: «هذا امامکم من بعدی.»(74)
90. نصیر خادم
اوهمان خادمی است که نقل می کند امام عسکری (علیه السلام) با هر غلامی با زبان خودش سخن می گفت.(75)
91. یعقوب بن منقوشن
92. یعقوب بن اسحاق برقی
93. یحیی بن بصری
94. یوسف بن سخت
شیخ طوسی (ره) این افراد را از اصحاب امام عسکری (علیه السلام) می داند.(76)
تذکر این نکته بایسته است که اصحاب و راویان حضرت، بسی بیشتر از این افراد هستند ولی سعی ما بر این بود که از راویانی نام ببریم که از افراد مجهول الحال، ضعیف و اختلافی از دیدگاه علمای رجال نباشد و این کار با تطبیق رجال شیخ طوسی(ره) و رجال نجاشی(ره) و رجال کشی و جامع الرواه و معجم رجال الحدیث خویی(ره) انجام گرفت.

پی نوشت ها :

(1) رجال نجاشی، ص 14.
(2) رجال شیخ، ص 410.
(3) همان، ص 368.
(4) همان، ص 428.
(5) همان، ص 428-429.
(6) همان، ص 428.
(7) همان.
(8) همان.
(9) همان،ص 410.
(10) رجال نجاشی، ص 67.
(11) اصول کافی، ج1، ص 507.
(12) الوسایل، ج11، ص 315.
(13) رجال شیخ، ص 398.
(14) تذکره الخواص، ص 324.
(15) اصول کافی، ج1، ص 510.
(16) و (17) عیون اخبارالرضا(ع)، ج2، ص 135.
(18) وسایل، ج8، ص 127.
(19) رجال شیخ، ص 428.
(20) رجال نجاشی، ص 75.
(21) رجال شیخ، ص 428.
(22) بحارالانوار، ج50، ص 277.
(23) بحارالانوار، ج50، ص 285.
(24) رجال شیخ، ص 438.
(25) الغیبه، ص 124.
(26) عیون اخبارالرضا، ج2، ص 131.
(27) نورالابصار، ص 183.
(28) رجال شیخ، ص 429.
(29) همان، ص 429.
(30) بحارالانوار، ج50، ص 298.
(31) الجامع فی الرجال، ص 453.
(32) رجال شیخ، ص 429-430.
(33) اثبات الهدات، ج3، ص 415.
(34) من لایحضر، ج4، ص 173.
(35) بحارالانوار، ج50، ص 291.
(36) رجال شیخ، ص 430.
(37) کمال الدین، ص 524.
(38) رجال نجاشی، ص 31.
(39) فروع کافی، ج7، ص 59.
(40) و (41) رجال شیخ، ص 431.
(42) رجال نجاشی، ص 119.
(43) بحارالانوار، ج50، ص 285.
(44) تهذیب، ج2، ص 118.
(45) رجال نجاشی، ص 215.
(46) فروع کافی، ج3، ص 287.
(47) رجال نجاشی، ص 152.
(48) رجال شیخ، ص 433.
(49) بحارالانوار، ج94، ص 73.
(50) بحارالانوار، ج50، ص 297.
(51) الغیبه، ص 215.
(52) رجال شیخ، ص 433.
(53) الغیبه، ص 212.
(54) رجال کشی، ص 445.
(55) بحارالانوار، ج50، ص 270
(56) کمال الدین، ص 261.
(57) و (58) و (59) رجال شیخ، ص 433.
(60) من لا یحضر، ج2، ص 272.
(61) رجال کشی،ص 215.
(62) جامع الرواه، ج1، ص 618.
(63) رجال کشی، ص 445.
(64) رجال شیخ، ص 434.
(65) بحارالانوار، ج50، ص 290.
(66) رجال شیخ، ص 436.
(67) همان، ص 422-436.
(68) کمال الدین، ص 435.
(69) رجال شیخ، ص 435-436.
(70) رجال نجاشی، ص 236.
(71) تتقیح المقال، ج3، ص 116.
(72) رجال شیخ، ص 436-437.
(73) همان، ص 435-437.
(74) کمال الدین، ص 435.
(75) بحارالانوار، ج50، ص 268.
(76) رجال شیخ، ص 426، 437-438.

منبع: جهانی، علی اکبر، (1384)، زتدگی امام حسن عسکری(ع)، تهران، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، شرکت چاپ و نشر بین الملل