اصول معنا داري قرآن چيست؟

يکي از مباحثي که در چند سال اخير مورد توجه پژوهشگران در حوزه فلسفه دين و تفسير قرآن قرار گرفته و سئوالات زيادي پيش روي آنان قرار داده، بحث «زبان دين» يا زبان قرآن است. يکي از پرسش هاي مطرح اين است که آيا زبان قرآن داراي معنا و هويتي واقع نما و شناختاري است؟ و به عبارت ديگر آيا زبان وحي، معنا دار است يا غير معنا دار، معرفت بخش است يا غير معرفت بخش؟ بدين معني که آيا آموزه هاي دين چون خدا، پيامبر، آخرت، بهشت، جهنم، جن، شيطان، قصه هاي قرآني و… حاکي از واقعيت عيني است و يا در وراي آن واقعيتي نهفته نيست؟
در پاسخ به اين سئوال، برخي زبان قرآن را عرفي، نمادين، احساساتي و غير شناختاري دانستند که مي توان براي آشنايي بيشتر با اين ديدگاه ها و نقد تک تک آنها به منابعي مراجعه نمود که در آخر اين پاسخ ارائه مي شود. و آنچه در پي مي آيد صرفا مهم ترين ادله ايست که در اثبات معنا داري و واقع نمايي زبان وحي ارائه شده است.
قبل از بيان ادّله بايد بگوييم: قرآن متن نگارش يافته اي است که همچون هر متن ديگري مي توان به دو روش، معرفت بخشي و يا عدم آن را کشف کرد: مطالعه خود متن و جستجو از ادله درون متني يا جستجو از ادله برون متني. از اين روي، در مقام اثبات معرفت بخشي آموزه هاي قرآني نيز از دو نوع ادله مي توان سود جست.
1. قرآن، ارائه دهنده نظريه منسجمي در حوزه هستي شناسي، انسان شناسي، راه شناسي و راهنما شناسي است. و در جهت خلقت جهان حيات بشر و روش هدايت او، ديده گاه هاي خاصي را ارائه مي دهد و هدف مشخصي را پي مي گيرد. زبان بيان مطالبي در اين جهت، زبان کشف واقع و معرفت بخشي است و نمي تواند زباني غير واقع نما مانند زبان رمان و اسطوره و امثال آن باشد. چنان که اگر فيلسوفي در باب هستي شناسي نظرياتي مطرح کند، زبان آن، زبان معرفت بخش تلقي مي شود. ديدگاه قرآن نيز در اين زمينه بر معرفت بخشي حمل مي شود.
هم چنين زبان قرآن، زبان ارائه راه کارهايي براي سلامت و تعالي روح و هدايت بشري است و آموزه هاي قرآني بيان شگرد هايي براي رسيدن به اين هدف واقعي است و قرآن، بزرگترين رسالت خود را، ارتقاي بشر به کمالات معنوي و قرب به خدا مي داند. لذا هدفي که قرآن در پي آن است امري واقعي است. همان طور که اگر روان شناس و يا روان پزشکي دستور العملي صادر کرد واقع نما است و گفته هاي آنان بر معرفت بخشي حمل مي شود.
2. اصل اولي در مکالمات و مکاتبات انسان هاي عاقل، کاربرد کلمات در معناي حقيقي و رعايت قواعد صحيح در گفتار و نوشتار است. و سيره عقلا بر اين است که در گزاره هاي خبري معناي واقع نمايانه اراده کنند، مگر در مواردي که قرينه، اقتضاي خلاف آن را داشته باشد. کلمات خداوند متعال، که حکيم و عاقل ترين عقلاست نمي تواند بر خلاف اين سيره و اصل اولي باشد.
3. نزول معجزه جاودانه قرآن، خود دليلي بر معرفت بخشي و واقعي تلقي کردن گزاره هاي قرآني و رفع انکار و ترديد از مخاطبين است. اگر آموزه هاي قرآني واقعي نبود پس چه جاي انکار و ترديد آن بود؟!
4. از جمله شواهد دالّ بر معرفت بخشي زبان قرآن، برداشت هاي دريافت کننده مستقيم وحي (پيامبر اکرم اسلام ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ ) و مفسران آن (امامان معصوم ـ عليهم السلام ـ ) هستند مراجعه به احاديث پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ و معصومان ـ عليهم السلام ـ نشان مي دهد که رويکرد آنها به گزاره هاي قرآني، رويکردي واقع نمايانه بوده است و ايشان از آموزه ها و احکام فردي و اجتماعي اسلام، نگرشي شناختاري داشتند.
5. يکي از بهترين راه هاي پي بردن به اين که گوينده اي از گفتار هاي خود قصد واقع نمايي دارد يا خير، مراجعه به کلام خود گوينده و جستجوي شواهدي در درون کلام اوست. با مراجعه به متن قرآن مي يابيم که واژه هاي علم، عقل، فکر و مشتقات آن ها فراوان در قرآن به کار رفته است. کتابي که در فهم محتويات خود به استفاده از ابزارهايي تشويق مي کند که زبان آنها زبان واقع نما است بايد در مقام سخن، پيرامون مسائل واقعي سخن بگويد. نه ساختگي، خيالي و عاري از واقعيت.
6. برخي از آيات قرآن براي باور داشتن «خداوند و يگانگي او»، «قيامت و امکان زنده شدن مردگان»، «نزول قرآن از سوي خداوند» و… براهين و استدلال هاي منطقي ذکر مي کنند. نمي توان تصور نمود گوينده اي در مقام شناساندن واقعيت نباشد و استدلالي سخن بگويد. پس اگر با زبان استدلال منطقي سخن مي گويد بايد در مقام بيان گزاره هاي واقع نمايانه باشد.
سبک بيان آيات قرآن به گونه اي است که راه هايي را مي پيمايد تا مردم وجود خدا، آخرت، حساب و لوازم تبعيت از دستورهاي خداوند يا مخالفت با آن را واقعي و جدي بگيرند. در آيات متعددي خداوند براي رفع ترديد از واقعيت داشتن قيامت، تحقق وعده هاي الهي و حسابرسي اعمال، چهار بار قسم ياد کرده و آن را وعده اي صادق و واقع شدني تلقي کرده است.
به هر حال، افزون بر آن، ادله فراوان ديگري نيز وجود دارد که از مجموع آن ادله و شواهد برون متني و درون متني، مي توان استفاده کرد که بناي نازل کننده آيات قرآن بر ارائه گزاره هاي واقع نما بوده است. از اين رو اصل اولي در فهم قرآن فهم شناختاري است.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ ابوالفضل ساجدي، زبان دين و قرآن، قم، موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره)، 1385.
2ـ محمد باقر سعيدي روشن، تحليل زبان قرآن، قم، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، 1385.
3ـ امير عباس عليزماني، سخن گفتن از خدا، قم، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي. 1387.
4ـ مصطفي کريمي، وحي شناسي، قم، موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره). 1386.