اشاره

خداوند متعال پس از آن‏که اندام انسان را موزون ساخت، از روح خویش نیز در وی دمید و از آن پس، انسان دارای روحی الهی شد که برای همیشه خواهد بود. روح الهی، همانند جسم، نیازهایی دارد و خداوند متعال که صورتگر هستی است، برای تأمین نیازهای روحی، عبادت‏هایی را تشریع کرده و فلسفه آفرینش جنّ و انس را همین عبادت بر شمرده است. اعتکاف، از شمار عبادت هایی است که انسان را در رسیدن به هدف متعالی‏اش یاری می‏رساند و او را تا آسمان بالا می‏برد.

اعتکاف؛ معجون عبادت‏ها

انسان نیازهای گوناگونی دارد و خداوند متعال نیز در مقابل این تنوع نیازها، عبادت‏های متنوعی را قرار داده و هر عبادتی نیاز خاصی را برآورده می‏کند. برای مثال، نماز را در پنج نوبت قرار داده تا غبار غفلت از مبدأ آفرینش و دل مشغولی به دنیای فانی را از روح انسان بزُداید و بعد از چندین ساعت دل مشغولی‏های مادی و دنیایی، به دل آدمی جلا داده شود و نور الهی از آن منعکس گردد. روزه، قوای روحی انسان را در مصاف با شهوت‏ها و شکم‏پرستی‏ها تقویت می‏کند. حج، آزمون مبارزه با تعلق‏های مادی و دلبستگی‏های دنیوی است و هر یک از خمس و زکات و امر به معروف و نهی از منکر نیز، بخشی از نیازها را تأمین می‏کنند. در این میان، اعتکاف، مخلوط چند عبادت است؛ اعتکاف هم نماز است و هم روزه، هم حج است و هم جهاد و امر به معروف، و در یک سخن می‏توان گفت «اعتکاف، معجون عبادت‏هاست».

رابطه اعتکاف با دیگر عبادت‏ها

زمانی که انسان سه روز در خانه خدا مشغول عبادت می‏شود و از دنیا روی می‏گرداند، شیرینی عبادت‏های دیگر را نیز می‏چشد. روزه با تمام آثار و فوایدش، شرط لازم اعتکاف است. حضور در مسجد که خود عبادت است، لازمه اعتکاف است. محرمات و احکام اعتکاف، انسان را یاد حج می‏اندازد. شرکت در اعتکاف، افزون بر آن که ورود به عرصه جهاد با نفس است، روحیه معنوی و توجه به ارزش‏های الاهی را در همگان تقویت می‏کند. حضور جمعی در اعتکاف، امر به معروف و نهی از منکر است؛ آن هم امر و نهی عملی، نه زبانی.

اعتکاف در ادیان گذشته

اعتکاف نیز هم چون نماز و روزه، از عبادت هایی است که علاوه بر اسلام، در ادیان دیگر نیز وجود داشته است. در تاریخ آمده حضرت سلیمان علیه‏السلام در مسجد بیت المقدس اعتکاف می‏کرده و آیات قرآن کریم، از ریشه دار بودن اعتکاف در ادیان گذشته خبر می‏دهد. خداوند متعال می‏فرماید: «به ابراهیم و اسماعیل امر نمودیم خانه مرا برای طواف کنندگان، اعتکاف کنندگان و رکوع و سجده کنندگان پاکیزه کنید». حضرت موسی علیه‏السلام نیز خلوتگاهی برای عبادت داشته است. آیات شانزدهم و هفدهم سوره مریم نیز می‏رساند که حضرت مریم علیهاالسلام وقتی به افتخار ملاقات با فرشته الهی نایل آمد، از مردم بریده بود و در خلوت به سر می‏برد. علامه طباطبایی رحمه‏الله در تفسیر المیزان می‏نویسد: «گویا مقصود از دوری مریم علیهاالسلام از مردم، بریدن از آنان و روی آوردن به اعتکاف برای عبادت بوده است».

اعتکاف در اسلام

اسلام نیز چون ادیان گذشته، بر اعتکاف سفارش می‏کند؛ اگرچه بعضی از احکام آن تغییر یافته است. پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله افزون بر آن که دهه آخر ماه مبارک رمضان را در مسجد معتکف می‏شدند و خیمه‏ای برای عبادت برپا نموده و بستر خواب خویش را در آن ایام جمع می‏کردند، دیگران را نیز به این امر سفارش کرده و اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان را، معادل دو حج و دو عمره برمی‏شمردند. ایشان در سالی که جنگ بدر در دهه آخر ماه مبارک رمضان رخ داد، موفق به اعتکاف نشدند؛ از این رو سال بعد، دو دهه اعتکاف کردند و قضای دهه سال قبل را نیز به جا آوردند.

اعتکاف در کشورهای اسلامی

از صدر اسلام که پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله احکام و عبادت‏های اسلامی را به مسلمانان آموختند، اعتکاف نیز همپای نماز و روزه در میان مسلمانان وجود داشته است. امروزه در بسیاری از کشورهای اسلامی، مسلمانان مراسم اعتکاف را به پا می‏دارند. در دهه آخر ماه مبارک رمضان، مکّه مکرّمه و مسجدالحرام حال و هوای خاصی دارد. مدینه و مسجد النبی نیز از عطر اعتکاف پر می‏شود. مسجد کوفه و مسجد سهله نیز محل برپایی مراسم اعتکاف بوده و عالمانی چون مقدس اردبیلی رحمه‏الله در آن معتکف می‏شده‏اند.

تاریخ اعتکاف در ایران

اگرچه ایران اسلامی عموما و برخی شهرها خصوصا از همان زمان ائمه علیهم‏السلام مهد تشیع و پایگاه فرهنگ ناب شیعه بوده است، ولی می‏توان دوران احیا، شکوفایی و گسترش تشیع را در ایران، عصر صفویه دانست که آن هم در سایه تلاش‏های عالمانی چون شیخ بهایی و علامه مجلسی بوده است. از آن زمان، سنت نیکوی اعتکاف رونق خاصی در شهرهای ایران، به ویژه قزوین و اصفهان داشته که البته آن هم مرهون زحمات دانشمندان گران قدری مثل شیخ بهایی و شیخ لطف اللّه‏ میسی عاملی اصفهانی است.

اعتکاف در ایران در قرن اخیر

پس از انقلاب اسلامی در ایران، به برکت انقلاب و خون شهیدان، در بسیاری از شهرهای کشورمان مراسم اعتکاف در روزهای 13، 14 و 15 ماه رجب برگزار می‏گردد. براساس پژوهش‏های انجام شده، این سنت نیک در قرن حاضر ابتدا در شهر مقدس قم و توسط عالم ربانی میرزا مهدی بروجردی رحمه‏الله صورت گرفته و رفته رفته به دیگر شهرهای ایران نیز سرایت کرده است. آیت اللّه‏ العظمی بروجردی رحمه‏الله هم افزون بر تعطیلی درس‏ها در ایام اعتکاف، معتکفان را مورد لطف و مرحمت قرار می‏دادند.

اهمیت اعتکاف

از آثار و فواید یک عمل، به راحتی می‏توان به اهمیت آن پی برد. برای مثال، خداوند در قرآن کریم می‏فرماید: «همانا نماز انسان را از فحشا و زشتی باز می‏دارد». همین یک اثر یعنی بازدارندگی از زشتی‏ها، می‏رساند که نماز از چه اهمیت به سزایی برخوردار است. با توجه به آثار و فضیلت‏های اعتکاف، می‏توان فهمید که چه سنت حسنة و چه عمل نیکویی از پیامبران صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به جا مانده و چه فصل زیبایی برای بارش باران رحمت و شستن آلودگی‏های روح و نورانی ساختن دل به ارمغان رسیده است. رسول مکرم اسلام چه زیبا فرموده است: «هرکس از روی ایمان و اخلاص اعتکاف نماید، تمام گناهان گذشته‏اش آمرزیده می‏شود».

آثار فردی اعتکاف

الف) پاکی و نجات
اعتکاف آثار معنوی بسیاری دارد که پاک شدن از گناهان و دوری از عذاب خداوند، گوشه‏ای از آن می‏باشد. پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «وقتی معتکف از عملش فارغ می‏شود و اعتکافش تمام می‏گردد، به او می‏گویند: از گناه خویش خارج شو، همانند روزی که از مادر به دنیا آمدی». هم‏چنین درباره دوری از عذاب الهی، در روایتی می‏خوانیم: «هر کس برای رضایت خداوند یک روز معتکف شود، خداوند بین او و آتش جهنم سه مانع بزرگ قرار می‏دهد». در روایتی دیگر آمده است که گناهان معتکف زدوده می‏شود و اجر کسی را به او می‏دهند که تمام نیکی‏ها را به جا آورده است.
ب) فرصتی برای خدایی شدن
اعمالی که انسان در اعتکاف انجام می‏دهد، هر کدام چنان تحولی در وجودش ایجاد می‏نماید که گویی خدا را در قلبش می‏بیند. اعتکاف، بهترین فرصت برای انس با خدا و درک شیرینی و لذت بندگی اوست و به راستی که بنده او از تمام بندها آزاد است. اعتکاف، بهترین میدان برای به زمین زدن وابستگی‏ها و زدودن عشق به دنیاست. معتکف بعد از اعتکاف، دنیا را طور دیگری می‏بیند. خدا را همه جا احساس می‏کند. سبک بال است. از طرفی نشاط در وجودش پر می‏کشد و از طرفی اشک در چشمانش حلقه می‏زند و مانند کسی است که می‏خواهد با ماه مبارک رمضان خداحافظی کند. حال و هوای دیگری دارد و آرزو می‏کند که ای کاش همیشه در محضر دوست باشد. آری، اعتکافْ انسان ساز است. نفس کشیدن در جمع معتکفان، غبار از آینه دل می‏زداید، تا جایی که جمال یار را به روشنی می‏توان در قلب معتکف دید. او دیگر خدایی شده است.
ج) گاه تأمل
ذهن انسان همیشه با پرسش‏ها و مشکلاتی درگیر است که به طور معمول در جامعه شلوغ و پر ترافیکِ افکار و وقایع، به آسانی نمی‏شود در مورد آن مشکلات و مسایل اساسی اندیشید. ولی تنهایی چند روزه، بهترین فرصت برای رویش نهال تفکر در انسان است؛ تفکر در مبدأ وجود انسان و شناخت نقاط قوت و ضعف و چاره‏جویی برای ضعف‏ها. از این‏روست که عاقلان و عالمان با خلوت و تنهایی مأنوس اند. اعتکاف، زمینه تفکر و اندیشه را فراهم می‏آورد و عبادت همراه با تفکر، دگرگونی انسان را به ارمغان خواهد آورد.

آثار اجتماعی اعتکاف

الف) دعوت به خوبی‏ها
امر به معروف و نهی از منکر، همانند نماز و روزه از فروع دین هستند و آیات و روایات بسیاری در حرمت ترک این دو مهم وجود دارد و ترک این‏ها، صدمات جبران ناپذیری بر جوامع اسلامی وارد می‏سازد. در جامعه کنونی که به هر عنوانی می‏شود انزوای معنویت را نه احساس بلکه مشاهده نمود، عده‏ای در زمان خاصی در پاکیزه‏ترین مکان‏ها یعنی مسجد جامع شهر گرد هم می‏آیند و خدا را صدا می‏زنند و از گناهان خویش توبه می‏کنند. این، امر به معروف و نهی از منکر عملی است که به یقین از امر و نهی زبانی برنده‏تر و کارسازتر است. چه قلب‏های ناپاکی که با اعتکاف پاک می‏شود و چه نفس‏های شیطانی که با عمل معتکف، به یاد خدا می‏افتد و با توبه خدایی می‏شود و خدا با اعتکاف، چه زیبا دست گناهکاران را می‏گیرد.
ب) سنتی نیکو برای جامعه
از آن جا که کار و تلاش در زمینه اعتکاف، احیای سنت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله است، از برترین اعمال به شمار می‏آید. چنانکه پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمودند: «هر کس سنت نیکی را پایه ریزی کند، خداوند پاداش آن سنت را و نیز اجر همه کسانی را که به آن عمل کنند و او ارزانی می‏دارد، بدون آن که از ثواب عمل کنندگان به آن چیزی کاسته شود».
ج) دفاع از ارزش‏ها
با تحقق انقلاب اسلامی، دست تمام ابرقدرت‏ها قطع شده و سفره‏ای که کارگزاران سرسپرده برای آنان گسترده بودند، جمع گردید. دشمنان آن‏چنان عصبانی شدند که نتوانستند خشم خود را فرو برند و توطئه‏ها، کودتاها، جنگ تحمیلی و محاصره سیاسی ـ اقتصادی، آثار همین خشم و عصبانیتشان بود. آخرین تیری که در کمان گذاشتند و به سمت کشورمان پرتاب کردند، شبیخون و تهاجم فرهنگی است که ارزش‏ها را نشانه گرفته است. ولی هر بار که مساجد از جوان‏ها پر می‏شود، دشمنان در می‏یابند که هنوز با آمال و آرزوهای خویش که در خواب‏های پریشان خود می‏بینند، بسیار فاصله دارند. آری، شرکت جوانان در اعتکاف، افزون بر بی‏ارزش کردن لذت‏های زود گذر دنیایی، پیامی به جهانیان می‏دهد که اسلام آن چنان در وجود آنان ریشه دوانده که به این راحتی‏ها نمی‏شود جوانان را از خدا، اسلام و انقلاب جداکرد.

راه کارهایی برای گسترش اعتکاف

با توجه به اهمیت و آثار فراوان اعتکاف، راهکارهایی برای گسترش آن وجود دارد که عبارت است از:
1. تبلیغ اعتکاف و برشمردن آثار آن در رسانه‏های دیداری، شنیداری و نوشتاری؛ 2. استفاده از مجامعی مانند دبیرستان‏ها و دانشگاه‏ها برای تبلیغ اعتکاف؛ 3. تبیین سازندگی اعتکاف و در عین حال سادگی و عدم دشواری آن و بیان احکام اعتکاف؛ 4. پاسخ دادن به شبهه هایی که درباره اعتکاف وجود دارد.

اعتکاف، خلوتی برای حضور پربار

بعضی گمان می‏کنند که اعتکاف، گوشه‏گیری از اجتماع و نوعی انزوا و فرار از مسئولیت‏های اجتماعی است و معتکف با اعتکافش، وارد عالم بی‏خیالی در مورد اطراف خویش می‏شود. در پاسخ باید گفت که اسلام به شدت سکونت گزیدن طولانی در عبادتگاه‏ها و دوری از جوامع را نفی، و مسلمانان را به شرکت در فعالیت‏های اجتماعی تشویق کرده است. آری، اسلام با هم‏نشینی و رفت و آمد با منحرفان و فاسقان که تأثیر منفی در انسان دارند، مخالف است. اعتکاف، سنت همان پیامبرانی است که طلایه دار مسئولیت‏های اجتماعی بودند و همیشه هدفشان نجات جوامع بشری بوده است. آشنایی با احکام اعتکاف و شرکت در جمع معتکفان، به خوبی می‏فهماند که حتی اعتکاف که در ظاهر فرار از اجتماع و ماندن چند روزه در مسجد است، منافاتی با تعهد اجتماعی و حس مسئولیت در برابر جامعه ندارد.

زیباترین اعتکاف

رعایت نکاتی ظریف، می‏تواند اعتکاف را به زیباترین شکل درآورد. در گوشه‏ای از آموزه‏های دینی در این باره آمده است که معتکف باید خالصانه‏ترین نیت را داشته باشد. مبادا کوچک‏ترین مسأله‏ای غیر از خداخواهی در قلبش باشد. حضرت امیرمؤمنان علی علیه‏السلام فرموده است: «معتکف باید پیوسته به ذکر خدا و تلاوت قرآن و نماز مشغول باشد و هر اندازه که بتواند، از سخن گفتن لب فرو بندد». افزون بر واجبات و محرمات، معتکف باید به مستحبات نیز پرداخته و از مکروهات دوری کند. او باید بداند که میهمان خانه خداست و باید تمام اعضا و جوارحش روزه باشد و از هم‏نشینی با صالحان بیشترین استفاده‏ها را ببرد و مراقب رفتار و گفتار خویش باشد.

نصیحتی از سیدبن طاووس رحمه‏الله به معتکفان

سیدبن طاووس رحمه‏الله از دانشمندان پارسایی است که در اثر پرهیزکاری، بارها توفیق شرفیابی به محضر مقدس امام زمان(عج) را داشته است. او در جملاتی خطاب به معتکفان می‏گوید: «بدان که کمال اعتکاف آن است که انسان، عقل و دل و اعضایش را وقف اعمال صالح کند. معتکف باید فکر و جان و اعضای خود را با افسارهای مراقبه، مهارنماید. … هر معتکفی خود را ملزم نموده است که با تمام وجود، به خداوند متعال روی آورد و روی گردانی و غفلت از حق را یکسره کنار نهد. بنابراین هر گاه معتکف، نور عقل و جانش را به غیر خدا مشغول کند یا عضوی از اعضای بدنش را در کاری که طاعت پروردگار نیست به کار گیرد، به همان میزانی که غفلت نموده یا کوتاهی کرده، از حقیقت و کمال اعتکاف خود کاسته است».

اعتکاف در آینه اشعار

هر که با نرگس سرمست تو در کار آید
روز و شب، معتکف خانه خمار آید
کسی به زیر فلک، دست بر قضا دارد
که اعتکاف به سر منزل رضا دارد
مریض شوق، کی اندیشه دوا دارد
شهید عشق، کجا فکر خون بها دارد
به دور لعل می‏آلود دوست دانستم
که باده این همه کیفیت از کجا دارد
ز آتشکده و کعبه، غرض سوز و نیازست
و آن جا که نیاز است چه حاجت به نماز است
بی‏عشق، مسخر نشود ملک حقیقت
کآن چیز که جز عشق بود، عین مجاز است
چون مرغ دل خسته من صید نگردد
هرگاه که بینم که در میکده باز است
آن کس که بُوَد معتکف کعبه قربت
در مذهب عشاق، چه محتاج حجاز است
هر چند که از بندگی ما چه برآید
ما بنده آنیم که او بنده‏نواز است
برگرفته از : گلبرگ :: مرداد 1384، شماره 65
منبع : http://www.hawzah.net
/خ