مقصود از اعجاز تشریعی، خارق العاده و معجزه بودن مجموع دستورالعمل‌های قرآن كریم در زمینه‌های فردی و اجتماعی زندگی بشر است كه می‌تواند نشانه‌ای بر الهی بودن آن باشد. برخی از خصوصیات احكام قرآن عبارت‌اند از: هماهنگی كامل با فطرت بشری، تناسب با توانایی‌های انسان، پرهیز از افراط و تفریط، سازگاری با سنن صحیح اجتماعی، برخورداری از ضمانت اجرایی، سازگاری با عقل و علم، اعتدال و در نظر گرفتن مصلحت فرد و جامعه، (1) توان پاسخگویی به نیازهای همگان و در همه‌ی زمان‌ها، (2) جامعیت احكام و تشریعیات، توجه به تمام ابعاد سه‌گانه‌ی روابط انسانی، یعنی رابطه‌ی انسان با فرد و جامعه و آفریدگار، توجه به تمام ابعاد عبادی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی و… .
برای تبیین اعجاز تشریعی قرآن باید به این نكات توجه شود:
1.ویژگی رسول خدا و موقعیت تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مكه؛ پیامبر اعظم شخصی درس ناخوانده و مكتب نرفته بود و در محیطی رشد می‌كرد و در بین مردمی می‌زیست كه تعداد مردان باسواد شهرشان از هفده نفر تجاوز نمی‌كرد. با توجه به این خصوصیات، آوردن قوانینی پیشرفته، كاملاً دقیق و منطبق بر بهترین روش‌های تربیتی از بشری عادی محال است. پس با در نظر گرفتن این شرایط برای آورنده‌ی قرآن كریم و تأمل و دقت در احكام و قوانین حقوقی و اجتماعی و خانوادگی، ثابت می‌شود ارائه قوانین و تشریعیات موجود در قرآن كریم، بدون پشتوانه‌ی وحی الهی، امكان‌پذیر نیست.
2.مقایسه‌ی قوانین و تشریعیات موجود در قرآن با قوانین بشری و قوانین عهدین؛ برای مقایسه‌ی احكام مدنی و حقوقی قرآن كریم با احكام موجود در عهدین، مناسب است به برخی از این تفاوت‌ها اشاره كنیم:
الف) تشریعیات قرآن معمولاً كلی و عام است؛ اما تشریعیات تورات، جزئی و موردی است. (3) این ویژگی، باعث می‌شود تشریعیات قرآنی، قابلیت انعطاف و سازگاری با تحولات و تغییرات زمان را داشته باشد؛ در حالی كه تشریعیات كتاب مقدس چنین نیست.
ب) خطاب تشریعی در قرآن به همه‌ی انسان‌هاست؛ اما در تورات خطاب، مخصوص بنی اسرائیل است (4) كه نشان دهنده‌ی همگانی نبودن احكام عهدین است.
ج) در تورات تشریعیاتی همانند جواز قتل عام كودكان و زنان شهرهای مغلوب، آمده و به موسی (علیه السلام) نسبت داده شده است كه دستور قتل عام را شخصاً صادر كرده است (5)؛ در حالی كه قرآن از این گونه موارد پیراسته است.
د) در كتاب‌های مقدس، به خصوص تورات، نسبت های ناروایی به خداوند داده شده است؛ در حالی كه خداوند معرفی شده در قرآن، از هر عیب و نقصی پیراسته است. خدایی كه تورات معرفی می‌كند همانند انسانی است كه در باغ می‌خرامد و آواز سر می‌دهد و آدم و حوا می‌توانند خودشان را از او پنهان كنند (6)؛ خدایی كه برای تماشاكردن شهر و برجی كه آدمیان می‌ساختند، به زیر می‌آید و زبان انسان‌ها را با هم مخلوط می‌كند تا زبان یكدیگر را نفهمند (7)؛ مقام مقدسی برایش می‌سازند تا در میان مردم ساكن شود (8) و …؛ در حالی كه قرآن كریم با تأكید بر نفی جسمیت و تنزّه الهی از آلایه‌های مادی در حقیقت ضد این اوصاف را برای خداوند اثبات می‌كند.
هـ) درباره‌ی پیامبران الهی نیز كتاب‌های مقدس گاه نسبت‌های ناروایی به آنان می‌دهند كه زبان از گفتن آن شرم دارد. در تورات گزارش‌هایی از قبیل شراب خوردن حضرت نوح (9)، زنا كردن حضرت لوط (10)، دروغ گفتن حضرت ابراهیم (11) و… به چشم می‌خورد.
و) با آنكه در عهدین جملات زیادی درباره‌ی حرام بودن شراب آمده است، انجیل، حضرت عیسی (علیه السلام) را كسی معرفی می‌كند كه شراب می‌خورد و در خوردن آن، زیاده‌روی می‌كرد (12) و یكی از معجزاتش این بود كه در مجلس عروسی‌ای كه شراب آنها تمام شده بود، آب را به شراب تبدیل كرد. (13)
قرآن برعكس آنچه گذشت، با تأكید بر عصمت و پاكی پیامبران از رذایل اخلاقی، ساحت آنان را منزّه از چنین پیرایه‌هایی می‌داند و صلاح و سداد آنان را الگوی دیگران معرفی می‌كند. قرآن راجع به پیامبران، تعبیراتی این‌گونه دارد: «وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَ أَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَ إِقَامَ الصَّلاَةِ وَ إِیتَاءَ الزَّکَاةِ وَ کَانُوا لَنَا عَابِدِینَ‌» (14)، «وَ أَدْخَلْنَاهُمْ فِی رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِینَ‌» (15) و «إِنَّهُمْ کَانُوا یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَ یَدْعُونَنَا رَغَباً وَ رَهَباً وَ کَانُوا لَنَا خَاشِعِینَ‌» (16).
قرآن كریم حضرت لوط را پیامبر شایسته‌ای معرفی می‌كند كه خداوند بدو «حكم» و «علم» عطا نموده و از صالحان است: «وَ لُوطاً آتَیْنَاهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ نَجَّیْنَاهُ مِنَ الْقَرْیَةِ الَّتِی کَانَتْ تَعْمَلُ الْخَبَائِثَ إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَاسِقِینَ‌* وَ أَدْخَلْنَاهُ فِی رَحْمَتِنَا إِنَّهُ مِنَ الصَّالِحِینَ» (17). همچنین درباره‌ی نوح آمده است: «إِنَّهُ کَانَ عَبْداً شَکُوراً» (18)، «سَلاَمٌ عَلَى نُوحٍ فِی الْعَالَمِینَ» (19) و…
3.سازگاری قوانین الهی با همه‌ی زمان‌ها و مكان‌ها؛ معارف الهی، اصول عقاید، احكام عبادات، قوانین، فضایل و آداب و قوانین سیاسی، مدنی و اجتماعی قران كریم با شرایط هر زمان و مكانی سازگار است و این سازگاری از ظاهرترین وجوه اعجاز قرآن است؛ زیرا اگر قرآن ساخته و پرداخته‌ی رسول اعظم بود، احكام آن نیز این‌گونه جامعیت، شمول و جاودانگی نداشت. (20)
اعجاز معارفی قرآن به گونه‌ای است كه برخی دانشمندان شیعی، چون میرزامهدی اصفهانی و شیخ مجتبی قزوینی، تنها وجه اعجاز قرآن كریم را اعجاز در علوم و معارف و احكام قرآن كریم معرفی كرده، آیات تحدّی را به همین بُعد از اعجاز ناظر دانسته‌اند؛ (21) چنان كه این وجه از اعجاز در آثار علامه طباطبایی، (22) آیت الله خویی (23)، آیت الله سبحانی، آیت الله معرفت و بسیاری دیگر از دانشمندان و قرآن‌پژوهان به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است. (24) برخی از قرآن‌پژوهان، همانند زرقانی نیز به زمینه‌های متنوع و مختلفی از تشریعیات قرآن كریم اشاره كرده، با مقایسه‌ی میان احكام فردی و اجتماعی قرآن با قوانین مصوب در كشورهای غربی و تغییراتی كه در آن قوانین رخ داده است، این وجه از اعجاز قرآن را ثابت كرده‌اند. (25)

پی‌نوشت‌ها:

1.وهبة زحیلی، القرآن الكریم بنیته التشریعیه، ص38-43. سیدمحمدعلی ایازی، فقه‌پژوهی قرآنی، ص94.
2.رك: محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج6، ص212-339.همو، علوم قرآنی، ص215-216.
3.نمونه زیر بیانگر این واقعیت است: «گاو را با حمار هم جفت كرده، شیاره مكن. پارچه‌ی مختلط از پشم و كتان بافته مپوش. از برای خود بر چهارگوشه جامعه‌ای كه خود را به آن می‌پوشی، بندها بدوز» (تورات، سفر تثنیه، فصل بیست و دوم/ 10-12).
4.برای نمونه تورات، خطاب به بنی اسرائیل می‌گوید: «شما پسران خداوند خدای خود هستید و برای اموات، خویشتن را مخراشید و موی پیشانی خود را مكنید؛ زیرا كه تو از برای خداوند خدای خود قوم مقدسی و خداوند تو را از جهت خود برگزیده است، تا از تمامی اقوامی كه بر روی زمین‌اند، قوم مخصوص باشی (تورات، سفر تثنیه، فصل چهاردهم/ 1-4).
5.در تورات آمده است:
بنی اسرائیل زنان مدیان و اطفال ایشان را به اسیری بردند و جمیع بهایم و جمیع مواشی ایشان و همه‌ی املاك ایشان را غارت كردند؛ و تمامی شهرها و مساكن و قلعه‌های ایشان را به آتش سوزانیدند و تمامی غنیمت‌ها را از انسان و بهایم گرفتند و اسیران و غنیمت را نزد موسی و العازار كاهن و جماعت بنی اسرائیل در لشكرگاه در عَرَبات موآب، كه نزد اردن در مقابل اریحاست، آوردند؛ و موسی و العازار كاهن و تمامی سروران جماعت بیرون از لشكرگاه به استقبال ایشان آمدند؛ و موسی بر رؤسای لشكر یعنی سرداران هزاره‌ها و سرداران صدْها كه از خدمت جنگ باز آمده بودند، غضبناك شد؛ و موسی به ایشان گفت: «آیا همه‌ی زنان را زنده نگاه داشتید؟ اینك اینان‌اند كه برحسب مشورت بلعام، بنی اسرائیل را واداشتند تا در امر فغور به خداوند خیانت ورزیدند و در جماعت خداوند وبا عارض شد. پس الان همه‌ی پسران را بكشید؛ و هر زنی را كه مرد را شناخته، با او همبستر شده باشد، بكشید؛ و از زنان هر دختری را كه مرد را نشناخته و با او همبستر نشده برای خود زنده نگاه دارید. (تورات: سفر اعداد، باب 13: 9-18).
6.تورات: سفر تكوین، فصل سوم/8.
7.همان، فصل یازدهم/ 6-8.
8.همان، سفر خروج، فصل بیست و پنجم/ 9.
9.سفر تكوین، فصل نهم / 20-21.
10.فصل نوزدهم/ 32-36.
11.فصل بیستم/11.
12.انجیل متی، باب11. انجیل لوقا: باب7.
13.انجیل یوحنا، باب2. برای آگاهی بیشتر از این موارد رك: هشام زاده‌ی هریسی و نجمی، بیان در مسائل قرآن، ص80-89.
14.انبیاء:73.
15.همان، 86.
16.همان، 90.
17.همان، 75-74.
18.اسراء:3.
19.صافات:79.
20.رشید رضا، تفسیر المنار، ج1، ص171-172.
21.مهدی اصفهانی، ابواب الهدی، ص3. مجتبی قزوینی خراسانی، بیان الفرقان فی نبوةالقرآن، ج2، ص196-197، 199 و 206.
22.علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج1، ص59-60.
23.البیان: ص61-68.
24.رك: جعفر سبحانی، برهان رسالت، ص177-222. مكارم شیرازی، قرآن و آخرین پیامبر، ص250-278. محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج6، ص212-339.
25.زرقانی؛ مناهل العرفان، ج2، ص331-334. برای آگاهی بیشتر رك: وهبة زحیلی، القرآن الكریم بنیته التشریعیه. علی احمد بابكر، الاعجاز التشریعی فی القرآن. اسماعیل ابراهیم، القرآن و اعجازه التشریعی. علی محی الدین قره داغی، الاعجاز التشریعی فی القرآن والسنه.

منبع مقاله :
محمدی، محمدعلی، (1394)، اعجاز قرآن با گرایش شبهه‌پژوهی، (جلد 1)، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، معاونت پژوهشی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول.