توجه به مرگ و حیات ابدی یکی از موضوعات راهبردی و کلیدی است که از دیر باز ذهن و فکر بشریت را به خود جلب کرده است. بدون شک این موضوع ریشه در مباحث فطری دارد، چراکه انسان همواره خواهان سعادت، آرامش و خوشبختی بوده است و از طرفی این انتظار و خواست طبیعی و خدادادی با توجه به محدودیت و ظرفیت و قابلیت ناچیز حیات دنیوی برای انسان در دنیا پدیدار نشده است. از این رو انسان به نوعی متوجه حیات اخروی شده است، البته بدون شک توجه به حیات اخروی هر چند ریشه در مباحث فطری دارد، ولی با این وجود بدون مددگیری از آموزه های رحمانی و الهی که پرده از غیب بر می دارند، نمی توان به نتیجه دلخواه دست پیدا کرد. یکی از موضوعاتی که با مباحث اخری عجین شده  است، موضوع عذاب و ترس اخروی است که در این نوشتار تلاش داریم با تکیه بر یکی از معارف و آموزه های روایی امام حسن عسکری(علیه السلام) قسمتی از آن را مورد واکاوی و بررسی قرار دهیم.
 

دو برداشت و سکانس اشتباه نسبت به حیات اخروی

با نگاهی اجمالی و ابتدایی به نگرش افراد نسبت حیات اخروی به طور کلی با دو رویکرد و برداشت متفاوت مواجه می شویم. دو رویکردی که به طور گسترده ای در جامعه طرفداران فراوانی داشته و به طبع بر روی عملکرد و سبک زندگی آنان تأثیر مستقیمی داشته است.
 

برداشت و سکانس اول

 نگاه اول برخواسته از نگاه سطحی و خوشبینانه و تفریطی نسبت به حیات اخروی است. گویی تمام سختی ها، نگرانی ها و مشکلات خلاصه در زندگی دنیوی بوده و زندگی و حیات اخروی تماماً برای انسان به چیزی جز  راحتی و آسایش ختم نمی شود . این دسته افراد بدون هیچ گونه تلاش و کوششی برای آبادانی حیات اخروی بهشت و آرامش رویایی را برای خود به تصویر کشیده اند. این برداشت گاهاً نشأت گرفته از نوعی شناخت سطحی و شخصی از خدای متعال است. اگر خدای متعال در آیات متعددی رحمانیت و رحمت خود را به رخ بندگان کشیده، باید به این موضوع هم توجه داشت که همین خدا نسبت به ظالمان و  کسانی که حقوق دیگران را محترم نمی شناسند بسیار سختگیرانه برخورد خواهد کرد.[1] باری به هر جهت در فرهنگ روایات به شدت از این نگاه سطحی مآبانه غیر اصولی نهی شده است. «لَا تَکُنْ مِمَّنْ یَرْجُو الْآخِرَةَ بِغَیْرِ عَمَل‏؛[2] از آنانى مباش که بدون عمل امید به آخرت دارد».
بر اساس معارف و آموزه های قرآنی می توان این چنین بیان داشت که یکی از عوامل نجات انسان از خوف و نگرانی آخرت، تقویت روحیه و فضیلت اخلاقی سخاوتمندی، گشاده دستی و نوع دوستی در زندگی است.

برداشت و سکانس دوم

این قسم نگاه و برداشت از حیات اخروی به گونه ای گرفتار افراط شده و سایه یأس و ناامیدی، ترس، اضطراب  را بر زندگی افراد چیره کرده است. عنصر ترس نسبت به حیات اخروی چنان بر زندگی برخی افراد سایه خود را گسترانیده است که آنها را از زندگی عادی محروم کرده است. ترسی که زمینه ساز خمودگی و ناامیدی است به طور قطع مورد تأیید و پذیرش معارف اسلامی نیست. گاهی اوقات ریشه و منشأ این ترس برداشت غلط یا ناقصی است که افراد از اوصاف خدای متعال دارند، باری به هر جهت قرآن کریم  برای اصلاح نگاه توحیدی همه افراد این چنین خدای متعال را به جامعه انسانی معرفی می فرماید: «وَاکْتُبْ لَنَا فِی هَٰذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَیْکَ ۚ قَالَ عَذَابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ ۖ وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ ۚ فَسَأَکْتُبُهَا لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَالَّذِینَ هُمْ بِآیَاتِنَا یُؤْمِنُونَ؛[3] و براى ما در این دنیا نیکى مقرّر فرما و در آخرت [نیز]، زیرا که ما به سوى تو بازگشته‌ایم. فرمود: عذاب خود را به هر کس بخواهم مى‌رسانم، و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است؛ و به زودى آن را براى کسانى که پرهیزگارى مى‌کنند و زکات مى‌دهند و آنان که به آیات ما ایمان مى‌آورند، مقرّر مى‌دارم».

امام حسن عسکری(ع) و فرمولی برای نجات از ترس آخرت

 باری به هر جهت برای خلاصی از ترس های افراطی و مذموم و خلاصی از هراس و استرس های مرگباری که زندگی معمولی و حیات انسانی را فلج می نماید و سایه امید را از زندگی انسان کوتاه می کنند، در منابع روایی از امام حسن عسکری(علیه السلام) راهکار و فرمولی ارائه شده است که گام برداشتن در راستای آن می تواند نتایج رضایت بخشی را برای انسان به دنبال داشته باشد. در منابع روایی از امام حسن عسکری(علیه السلام) نقل شده است: «نَظَرَ اَمیرُ المُؤمِنینَ عَلىٌّ علیه السلام اِلى رَجُلٍ فَرَأى اَ ثَرَ الْخَوفِ عَلَیْهِ ، فَقالَ : ما بالُکَ ؟ قالَ : اِنّى اَخافُ اللّه  ،[4]امیر مؤمنان على (علیه السلام) به مردى نگریستند و در چهره او نشانه ترس دیدند. به او فرمودند: در چه حالى؟ گفت: از خدا مى ترسم».

1-نجات از ترس با اصلاح عملکرد

اصلاح عملکرد و تطبیق آن با موازین عقلانی و دینی از جمله مهمترین و کاربردی ترین راهکارهایی است که می توان به وسیله آن سایه حزن و ترس از آخرت را در زندگی خود به طور هوشمندانه ای مدیریت و اصلاح کرد. لازمه اصلاح عملکرد نیز پایبندی به عمل صالح در زندگی و بازگشت از گناه و ظلم است. دامنه ظلم در زندگی انسان بسیار گسترده است. گاه انسان به خود ظلم می نماید و خود را از زندگی سعادتمندانه محروم می سازد، گاه در حقوق الهی کم کاری کرده و به عبارتی در حق الهی ظلم می نماید. یک جبنه دیگر ظلم نظار به دیگران است. باری به هر جهت در فرهنگ قرآن دوری از گناه و حذف ظلم از زندگی می تواند آثار و نتایج رضایت بخشی را برای زندگی مادی و آخروی انسان به دنبال داشته باشد. در در روایت مذکر برای نجات از ترس آخرت در فرازی به این نکته اشاره شده است: قالَ : یا عَبْدَ اللّه ِ ، خَفْ ذُنوبَکَ ، وَ خَفْ عَدْلَ اللّه ِعَلَیْکَ فى مَظالِمِ عِبادِهِ ، وَ اَطِعْهُ فیما کَلَّـفَکَ وَ لا تَعْصِهِ فیما یُصْلِحُکَ ثُمَّ لا تَخَفِ اللّه َ بَعْدَذلِکَ فَاِنَّهُ لا یَظْلِمُ اَحَدا؛[5] اى بنده خدا!از گناهانت و از عدالت خدا درباره ظلم هایى که به بندگان خدا کرده اى بترس و خدا را در آنچه تو را موظّف نموده، پیروى کن و از او در آنچه صلاح تو در آن است، نافرمانى نکن. پس از آن، از خدا نترس؛ زیرا او به هیچ کس ظلم نمى کند».

2-ایمان و  عمل صالح اکسیر خلاصی از ترس آخرت

یکی از راهکارها و شاه کلید های مهم و اصلی برای نجات و خلاصی از ترس و اضطراب حیات اخروی ایمان به خدای متعال و پایبندی به عمل صالح و نیک در زندگی است. این که انسان در حیات مادی علاوه بر اینکه هیچ گونه ظلم و ستمی را در حق دیگران روا نمی دارد، بلکه به دنبال انجام امور خیر و خداپسندانه باشد موضوعی است که نتایج دنیوی و اخروی فراوانی دارد که یکی از آنها نجات از ترس آخرت است موضوعی که در آیات قرآن کریم به خوبی به آن اشاره شده است: «مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون‏؛[6]هر کس به خدا و روز بازپسین ایمان داشت و کار شایسته کرد، پس اجرشان را پیش پروردگارشان خواهند داشت، و نه بیمى بر آنان است، و نه اندوهناک خواهند شد».

 

روایات فراوانی از امام حسن عسکری(علیه السلام) ناظر به مصادیق عمل صالح است که می تواند نتایج مثبت و رضایت بخش دنیوی و اخروی را برای انسان به دنبال داشته باشد. از جمله اینکه در روایتی از حضرت این چنین نقل شده است: قال الاْمامُ الْعَسْکَرىّ علیه السلام: «مَنْ کانَ الْوَرَعُ سَجیَّتَهُ، وَ الْکَرَمُ طَبیعَتَهُ، وَ الْحِلْمُ خُلَّتَهُ، کَثُرَ صَدیقُهُ وَ الثَّناءُ عَلَیْهِ، وَ انْتَصَرَ مِنْ أَعْدائِهِ بِحُسْنِ الثَّناءِ عَلَیْهِ؛[7]امام عسکرى (علیه السلام) فرمود: کسى که پارسایى جزء سرشت او وجود و سخاوت جزء طبیعت او و بردبارى دوست او گردد دوستانش و تعریف او زیاد خواهد شد و از دشمنانش با ستایش کردن بر او انتقام مى گیرد».

 
3-مواسات و گشاده دستی

بر اساس معارف و آموزه های قرآنی می توان این چنین بیان داشت که یکی از عوامل نجات انسان از خوف و نگرانی آخرت، تقویت روحیه و فضیلت اخلاقی سخاوتمندی، گشاده دستی و نوع دوستی در زندگی است، کما اینکه باری تعالی در این خصوص این چنین بیان داشته است: «الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ؛[8] کسانى که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق مى‏ کنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان براى آنان خواهد بود؛ و نه بیمى بر آنان است و نه اندوهگین مى‏ شوند». موضوع انفاق و دستگیری از مردم و گشاده دستی از جمله فضلیت های نیکی است که علاوه بر سیره و روش امام حسن عسکری(علیه السلام) در منظومه روایات حضرت نیز مورد توجه و تأکید بوده است.[9]  
پی نوشت ها:
[1]. ر.ک: بقره آیه ۵۹ و اعراف آیه ۱۶۲.
[2]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص 497.
[3]. سوره مبارکه اعراف، آیه 156.
[4]. بحار الأنوار (ط – بیروت)، ج‏67، ص391.
[5].التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری علیه السلام، ص265.
[6]. سوره مبارکه بقره آیه 62.
[7].أعلام الدین فی صفات المؤمنین، ص314.
[8]. سوره مبارکه بقره، آیه 274.
[9]. ر.ک: أعلام الدین فی صفات المؤمنین، ص314.