چکیده

امروزه مقبره دو امامزاده در داخل شهر اردبیل قرار دارد که اهالی، یکی از آن ها را« اوغلان امامزاده سى» به معنی « امامزاده پسر» و دیگری را «قئز امامزاده سى‏» به معنی « امامزاده دختر» می خوانند.و معروف است که این مقبره ها به فرزندان و یا نوادگان امام موسی کاظم(ع) تعلق دارد. هدف این مقاله معرفی یکی از این امامزاده ها است که به اوغلان امامزاده سی یا امامزاده صالح معروف است سپس نقش آن امامزاده در حیات فرهنگی و مذهبی مردم اردبیل بررسی می شود.

کلید واژه ها

اردبیل ، امامزاده صالح، تاریخ و فرهنگ

مقدمه

امروزه در شهر اردبیل و حومه آن چندین مقبره و بقعه معروف به امامزاده وجود دارد که در بین مردم بیشتر به مقابر فرزندان امام موسی کاظم شهرت دارند. در بین این مقابر امامزاده های منسوب به امام موسی کاظم، تعدادی قبور اجداد شیخ صفی الدین اردبیلی قرار دارد. بیشتر اطلاعاتی که از این مقابر و امامزاده ها در دست است اطلاعات شفاهی هستند که در بین مردم رواج دارند و اطلاعات خیلی کم و پراکنده ایی در منابع راجع به امامزاده های شهر اردبیل و حومه در دست است. از بین این امامزاده ها، دو امامزاده در شهر اردبیل وجود دارد که در بین به « اوغلان ایمامزاده سی » ( امامزاده پسر) و « قئز ایمامزاده سی » (امامزاده دختر) معروفند. امامزاده دختر در کنار مسجدى است که مرحوم حاج میر صالح مجتهد انوارى در سال 1293 هجرى قمرى آن را ساخته است و امروزه بین محله اوچدکان و بازار قرار دارد. اما مقبره امامزاده صالح در نزدیکى میدان شیخ صفى الدین واقع است. (بابا صفری،1370: 2/191). منشاء و اساس این نامگذاری و این که چرا به این اسامی معروف هستند معلوم نیست. همچنین معلوم نیست که از چه زمانی به این اسامی معروف گشته اند. به دلیل نبود منابع مکتوب در خصوص امامزاده های اردبیل و بخصوص این دو امامزاده نمی توان اطلاعاتی در این باره به دست آورد و ناچار باید به حدسیات دست زد. هر چند هم این حدسیات زیاد نمی تواند مورد اعتماد و اطمینان قرار گیرد . یکی از این حدسیات این است که این دو اسم در واقع بیانگر جنسیت صاحب این دو مقابر هستند. ولی ضعف این حدس در آن است که در زیارتنامه موجود در قئز ایمامزاده سی به صراحت صاحب مقبره را مذکر معرفی نموده است. بنابراین باید به حدسیات و فرضیات دیگری دست یازید که نیازمند تحققات بیشتر ی در حوزه زبانشناسی و فرهنگ عامه است. در این مقاله قصد ما آن است که به معرفی یکی از این امامزاده ها و نقش آن در حیات فرهنگی و مذهبی مردم اردبیل بپردازیم. ولی ذکر یک نکته در مقدمه ضروری می نماید که نگارنده قبل از شروع نگاشتن مقاله بنا به ضرورت به منابع تاریخی و جغرافیایی فراوانی مانند مقاتل الطالبین و مهاجران آل طالب و … مراجعه کرد که اطلاعاتی را در خصوص امامزاده ها ی اردبیل و من جمله امامزاده موضوع این نوشتار امامزاده صالح به دست آورد، متاسفانه با کمال حیرت وتعجب به جز دو منبع در هیچ کدام از این منابع اطلاعاتی به دست نیامد. اطلاعات به دست آمده از این دو منبع نیز خیلی کم و ناقص است. بنابراین بعد از معرفی کوتاه این امامزاده و موقعیت آن در شهر اردبیل ( با استفاده از اطلاعات کتاب بحر الانساب مندرج در کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ و همچنین اطلاعات مندرج در سفرنامه شاردن و بعضا اطلاعات پراکنده در سایت های مختلف ) بلافاصله وارد مبحث دوم نوشتار حاضر می شویم.

معرفی امامزاده و موقعیت آن در شهر اردبیل

بقعه امامزاده صالح (ع) در میدان عالی قاپو روبروی مسجد ملا مومن اردبیل میدان ، کوچه اونچی میدان در حریم درجه چهار بقعه شیخ صفی واقع شده است. مالکیت اثر با توجه به اینکه بنا یک مکان زیارتی است، وقفی بوده و هم اکنون در اختیار هیئت امنای مساجد می باشد. این بنا شامل رواق حرم صحن و مسجد بوده که نمای جنوبی آن مرکب از ایوانی با تاق نیم گنبد و تزئینات کاشی کاری است. تنها قسمت باقیمانده از بنای قدیمی یک ساختمان هشت ضلعی است که ضریح در آن قرار دارد. مجموعه بنا شامل رواق، حرم، صحن و مسجد است و نماى جنوبى آن مرکب از ایوانى با تاق نیم گنبد و ترئینات کاشیکارى است. سر در بقعه امامزاده صالح در عهد شاه عباس بزرگ کاشى‏کارى شده و با کاشى هاى آجرى مزین گشته است. این کاشیها امروز نیز باقى است(بابا صفری،1370: 2/191)
در آن کاشى‏ها اشعار زیر نوشته شده است و تاریخ ساختمان یا تعمیر بنا بدین نحو مشخص گشته است:
به عهد دولت عباس شاه دین پرور
که هست بنده اولاد خاندان على‏
اساس روضه شهزاده صالح از سر صدق‏
بنا گذاشت حسن، چاکر ولى على‏
رقم زدم پى تاریخ آن، خرد گفتا:
مبارکست ز حب بناى حُسن على
مصرع آخر که ماده تاریخ است بحساب ابجد 1031 می شود و بیت دوم حکایت از آن دارد که اساس روضه شهزاده بنا گذاشته شده است ولى چون قبل از آن تاریخ نیز بقعه این امامزاده بستى براى پناهندگان بوده است، چنین به نظر می رسد که اساس‏ بنا ایجاد نگشته بلکه تعمیر یا تجدید بنا شده و یا قسمتى بر بناى قدیمى اضافه گشته است. (بابا صفری،1370: 2/192) بقعه داراى رواق مستطیل با تاق و تویزه است. دو سوى ورودى بنا و ورودى حرم که روبروى هم قرار دارند، ‌ هشت تاق نما ساخته شده و پنجره‌هایى که در تاقنماهاى جنوبى ساخته شده است، نور داخل رواق را تأمین مى‌کند. ایوان ورودى حرم، داراى تزئینات مقرنس‌کارى و آئینه‌کارى محدود است. حرم بقعه، در شمال رواق قرار دارد و داراى طرح هشت ضلعى با هفت تاقنما در هفت ضلع است. در سه تاقنماى جنوبى، شرقى و غربى، پنجره‌هایى براى نورگیرى نصب شده است. ضریح آهنى بقعه در وسط حرم قرار دارد و در جوار حرم، اتاقى به چشم‌ مى‌خورد که مدفن دو تن از علما و مراجع عالیقدر گذشته است.
مقبره قدیمی و با ارزش این امامزاده در سال 1382 تخریب شده ، ساختمان جدید در حال احداث می باشد.( سایت سازمان اوقاف) زیارتنامه ذیل مربوط به امامزاده صالح (ع) است (http://ardebil.awqaf.ir)
السلام علی آدم صفوه الله، السلام علی نوح نبی الله، السلام علی ابراهیم خلیل الله، السلام علی عیسی روح الله، السلام علیک یا رسول الله، السلام علیک یا خیر خلق الله، السلام علیک یا محمد بن عبدالله خاتم النبیین صلی الله علیه و آله و سلم، السلام علی امیرالمومنین علی بن ابیطالب وصی رسول الله، و علی ائمه المسلمین سلام الله علیهم اجمعین و علی ذریه رسول الله، و رحمه الله و برکاته و علیک السلام ایها الصالح ابن الامام موسی کاظم، علیه آلاف التحیه و الثناء و رحمه الله و برکاته اللهم انی اسئلک ان تختم الی بالسعاده و ترزقنی خیر الدنیا و الآخره و تقبله بکرمک و عزتک و رحمتک یا ارحم الراحمین و صلی الله علی محمد و آله اجمعین.
اکثر مردم منطقه، آن حضرت را از اولاد یا نوادگان امام موسی کاظم (ع) می دانند. تاریخ ولادت و وفات آن حضرت مشخص نیست. آنچه در این مورد می توان گفت این است که این هر دو امامزاده فرزندان بلافصل حضرت موسى بن جعفر (ع) نبوده‏اند و چون کتیبه یا نوشته‏اى که حاکى از شجره نسب آنان باشد در دست نیست باید گفت که آنها از نواده‏هاى آن بزرگوار بوده‏اند. (بابا صفری،1370: 2/192) همچنین باید به این نکته توجه داشت که در شهر های مختلف ایران مقابر منسوب به امامزاده صالح فرزند امام موسی کاظم (ع) و برادر امام رضا(ع) وجود دارد ( برای نمونه مقبره امامزاده صالح در تجریش ؛ حسین شهیدی 1382 :217 و مقبره امامزاده صالح در غازیان بند انزلی ؛ ابراهیم اصلاح عربانی 1374 : 1/565) مسئله وجود چندین امامزاده با نام ها و نسب های مشترک در شهرهای گوناگون باعث خلط مباحث مربوط به این امامزاده ها شده است. مثلا در «سایت اوقاف و امورخیریه اردبیل» مطالبی در خصوص نسب امامزاده صالح اردبیل آمده است که مربوط به امامزاده صالح تجریش بوده است و این مسئله در کتیبه امامزاده صالح تجریش به صراحت قید شده است. در حالی که امامزاده صالح اردبیل فاقد چنین کتیبه صریحی می باشد. بنابراین باید در صحت نسب این امامزاده(ها) شک کرد و لااقل اینکه آنها فرزندان بلافصل امام موسی کاظم (ع) ندانیم. این فرض با داده های کتاب های تاریخی همچون جلد دوم «تاریخ یعقوبی» و « تاریخ قم » که نام فرندان آن امام را به دست داده اندمحکم تر می شود ( یعقوبی 1382 : 2/421؛ حسن بن محمد قمی ، 1361 : 199 ).
مالکیت اثر با توجه به اینکه بنا یک مکان زیارتی است، وقفی بوده و هم اکنون در اختیار هیئت امنای مساجد می باشد. تنها قسمت باقیمانده از بنای قدیمی یک ساختمان هشت ضلعی است که ضریح در آن قرار دارد . مجموعه بنا شامل رواق، حرم، صحن و مسجد است و نماى جنوبى آن مرکب از ایوانى با تاق نیم گنبد و ترئینات کاشیکارى است. بر اساس اشعارى که روى کاشى‌هاى ایوان ورودى نوشته شده، بنا در زمان شاه‌عباس اول به سال ۱۱۳۰ هجرى قمری ساخته شده است. (http://ardebil.awqaf.ir)

نقش امامزاده صالح در حیات فرهنگی و مذهبی مردم اردبیل

امامزاده صالح در عهد سلاطین صفوى مورد احترام آنان بود و مقبره او، طبق نوشته آدام اولئواروس و شاردن، بست و دار الامانى براى گناهکاران بشمار می آمد ولى چون محوطه وسیعى براى اقامت طولانى پناهندگان نداشت از این رو آنها در فرصت مناسبى که در روزهاى اول بدست می آوردند، عرض میدانى را که بین آن بقعه و مقبره شیخ صفى الدین بود و امروزه به خط مستقیم در حدود یکصد متر است، مى‏پیمودند و خود را به آستانه در ورودى شیخ می رسانیدند و تا زمانی که بخشوده نمى‏شدند در آنجا می ماندند و از غذاى مهمانسراى شیخ نیز اطعام می گشتند. (بابا صفری، 1370 : 2/192). گذشته از مسئله بست نشینی و دارالامانی این زیارتگاه که تا دوره قاجاریه ادامه یافت، این زیارتگاه همواره یکی از نقاط زیارتی اردبیل بخصوص در ماه محرم و رمضان بوده است ولی به دلیل قرارگیری این زیارتگاه در کنار بقعه شیخ صفی همواره در سایه این همنشینی قرار داشته است. به همین دلیل تا سال های اخیر این زیارتگاه در بین بیشتر مردم اردبیل و حومه شناخته نشده باقی مانده است و بنابراین تاثیر زیادی در بین مردم نداشته است. ولی با گذشت زمان در سال های اخیر با توجه به قرار گیری این مکان در دست اوقاف و بازسازی آن و برنامه های دینی و فرهنگی گوناگونی که به همت آستان زیاتگاه و همچنین سایر سازمان ها ذیربط انجام گرفته و می گیرد کم کم جایگاه خود را در بین مردم باز می جوید و با توجه به این که تقریبا در وسط شهر اردبیل قرار گرفته است، مرکزیت خود را در امور دینی و فرهنگی اردبیل باز می یابد. بدین ترتیب برنامه ها و مراسم های گوناگونی در این زیارتگاه انجام می گیرد. از جمله مراسم تحویل سال نو، برگزاری مراسم ماه محرم ، صفر و رمضان. همچنین با توجه به ضرورت مراسم تلاوت قرآان، ادعیه و جز آن در این مکان انجام می گیرد و روز به روز به اهمیت این بقعه و زیارتگاه افزوده می شود.

نتیجه گیری

با توجه به آن چه که گفته شد زیارتگاه امامزاده صالح که در شهر اردبیل واقع گشته و منسوب به فرزند بلافصل آن حضرت می باشد، در طول تاریخ چندان مورد توجه مردم نبوده است تا اینکه در دوره شاه عباس صفوی و شاید بنا به ادعاهای سید بودن صفوی، این مکان تجدید بنا شده و محل بست مردم و دارالامان گناهکارن و خاطیان قانون قرار گرفت همچنان و تا سال های اخیر زیاد شناخته شده نبوده است . ولی در سالهای اخیر و با همت اداره اوقاف اردبیل این مکان مورد بازسازی قرار گرفته و برنامه های چندی در راستای شناساندن این زیارتگاه و هچنین برنامه های دینی و فرهنگی فرواوانی اجرا شده است.

پی نوشت ها :

1- کارشناس ارشد مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز دانشگاه تهران
موبایل :09147447930
EM:mesud.sh@gmail.com
آدرس: اردبیل،وحدت1 خیابان 18 متری کوی جعفریه3 پلاک450

منابع تحقیق :
– اصلاح عربانی،ابراهیم.(1374). کتاب گیلان، تهران:گروه پژوهشگران ایران.
– بابا صفری. (1370). اردبیل در گذرگاه تاریخ،اردبیل:دانشگاه آزاد اسلامی اردبیل، چاپ دوم.
– شهیدی، حسین.(1382). سرگذشت تهران، تهران: راه مانا.
– قمی، حسن بن محمد.(1361). تاریخ قم توس، تهران : انتشارات توس.
– نامعلوم ،امامزاده صالح اردبیل(1392) http://ardebil.awqaf.ir
– یعقوبی،ابن واضح.(1382. تاریخ یعقوبی، ج2، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.