این امامزاده که معروفترین و جالب ترین مکان مقدسه جزیره خارگ است، در 24 کیلومتری شمال غربی بوشهر و یک کیلومتری مرکز شهر قرار دارد؛ جزیره خارگ جزء شهرستان بوشهر، بخش خارگ بوده و بر روی طول جغرافیایی ۵۰ درجه و ۲۰ دقیقه و عرض جغرافیایی ۲۹ درجه و ۱۵ دقیقه واقع شده است.
 
حضرت امام علی (علیه السلام) از زنی به نام خوله بنت جعفربن قیس بن مسلم (مسلمه) بن عبدالله بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن دئل بن حنفیة بن لجیم بن صعب بن على بن بکر بن وائل صاحب فرزندی به نام «محمد» شد و چون مادرش از قبیله حنفیه بود معروف به محمد حنفیه شد. طبق کتیبه موجود بر بالای چهار چوب ورودی آرامگاه و نیز ادعای بومیان، مدفون در این بقعه، محمد حنفیه بن امام علی (علیه السلام) است؛ با وجود این، نظرات مخالف هم وجود دارد: مرحوم احمد فرامرزی در کتاب «جزیره خارگ» می گوید: قبل از اسلام در این جزیره، زیارتگاهی به نام «آرتمی»(1) بوده که محل عبادت های روزانه مردم بوده؛ بعید نیست مزاری که امروز به نام «محمد.. حنفیه» زیارتگاه مردم خارگ است، همان مزار زمان بطلمیوس باشد که بعد از ظهور دین مبین اسلام و تغییر مذهب ؛ متولیان زیارتگاه برای این که اعتقاد مردم نسبت به آن سست نگردد، آن را به صورت یک مزار اسلامی در آورده و نام «محمد… حنفیه» را جعل کرده باشند». سپس اضافه می کند: چیزی که این نظر را تأیید می کند این است که صاحب فارسنامه ناصری درباره این زیارتگاه می نویسد: قبری وجود ندارد و کف حجره سنگ طبیعی خدا آفرین است و درزی دارد که می گویند «محمد بن حنفیه در آن مخفی شده است.»
 
رضا دشتی مؤلف کتاب «تاریخ و آثار باستانی جزیره خارگ» این مکان را بنای یادبودی می داند که توسط گروه کیسانیه یعنی طرفداران محمد حنفیه ساخته شده است. وی در این باره می نویسد: «کیسانیه، به علت تعقیب و کشتار آنان پس از شکست قیام مختار یعنی رهبر سیاسی کیسانیه در سال 67 هجری و متواری شدن آنان به اطراف و اکناف، گروهی از آنان به جزیره خارگ پناه آوردند. به واسطه نزدیک بودن به بصره؛ یعنی محل ستر کوبی قیام و امن بودن آنجا همان گونه که امام و پیشوای آنان یعنی محمد حنفیه از دست آل زبیر به طائف پناه برد و در همانجا در سال ۸۱ هجری در گذشت. این گروه چون معتقد به رجعت امام بودند، به یاد بود امامشان در محل عمومی پرستشگاههای جزیره خارگ و در محل فعلی بقعه میر محمد بقعه ای ساختند. همان گونه که کیسانیان دیگر چنین کردند؛ از جمله در منطقه طالقان بر فراز کوهی که مسلط به ده «کرکبود» است؛ جلال آل احمد از نزدیک آن محل را دیده است.»
 
یاقوت حموی که نیمه دوم قرن ششم می زیسته و چند بار به خارگ رفته ؛ انتساب این بقعه به محمد حنفیه را رد کرده و می نویسد «من به آنجا [جزیره خارگ] بسیار رفته ام و در آنجا قبری یافته ام که مورد زیارت اهالی است و مردم بر آن نذرها می کنند. اهل این جزیره قبر را قبر محمد بن حنفیه [محمد حنفیه ] رضی الله عنه می پندارند ولی تواریخ از این مطلب ابا دارند.»
 
حال با توجه به اینکه هیچ کدام از کتب معتبر اشاره ای به مدفن میر محمد در خارگ نکرده اند بلکه مدفن او را مکه، مدینه و یا بقیع نوشته اند و از طرف دیگر برخی کتب معتبر از ورود و سکونت اعقاب محمد حنفیه در فارس و بوشهر قدیم خبر داده اند می توان احتمال داد که مدفون در این بقعه یکی از نوادگان محمد حنفیه باشد و نه خود وی.

 

تاریخچه بقعه میر محمد و معماری آن

ساخت و تعمیر این بقعه: در قرن اول و یا دوم هجری برای نخستین بار توسط کیسانیه ساخته شد و سپس در سال 568 هجری قمری کمی قبل از دیدار یاقوت حموی از خارگ تعمیر شده؛ پس از آن، برای بار دوم در سال 740 هجری قمری بقعه عظیم تری بر روی آن ساخته شده است. این بقعه همواره دارای شکوه، اعتبار، عظمت تزئینات، زیور آلات، اثاثیه بسیار، چراغ ها و قندیل های مجلل بوده، اما در بین سال های ۱۲۱۸ – ۱۲۲۹ ه. ق؛ یعنی در زمان پادشاهی مسعود بن عبدالعزیز، معروف به سعود کبیر، توسط وهابیان متوحش مورد حمله قرار گرفته و خسارت جبران ناپذیری بر آن وارد شده است.

بنای آرامگاه امامزاده میر محمد از دو قسمت تشکیل شده است: محوطه آرامگاه و مصلی آن ؛ چون توصیف مصلی باعث اطاله کلام می گردد از آن می گذریم؛ دوست داران می توانند برای اطلاع از آن بنا که حدود دو قرن بعد به آرامگاه ملحق شده به کتب «راهنمای آثار باستانی جزیره خارگ» نوشته و على اکبر سر فراز و «تاریخ و آثار باستانی جزیره خارک» تالیف رضا دشتی مراجعه نمایند. آرامگاه میر محمد که از مصالحی چون سنگ های آهکی نرم، گچ، آهک، ساروج و آجر ساخته شده، اتاقی چهار گوش به وسعت ۲۰ متر مربع است که در قبله آن، محرابی داخل بدنه غربی وجود دارد.

در ارتفاع چهار متری، چهار لچکی بنا را به چند ضلعی تبدیل ساخته که گنبد پله ای یا مضرسی را، بر فراز خود استوار ساخته است. نمای خارجی گنبد مرکب از سه دوره و دو ردیف پله گونه است که با منشور های منظم ایجاد شده اند، و بر فراز آن، گنبدی پیازی شکل با یک قبه استوار گشته است. درب کوچک ظریف آن، داخل مصلی باز می شود. میان اتاق ضریحی چوبی بر روی صندوق ساده قبر نصب شده است؛ صندوق مزبور چنان است که نمی توان دانست که آیا در زیر آن سنگ قبر کتیبه داری وجود دارد یا خیر؛ پارچه ای سبز روی صندوق کشیده شده و روی دیوار های اتاق شمایل بزرگان دین و زیارت نامه نصب شده است. در زاویه شمال غربی، قبر دیگری متکی به دیوار وجود دارد که بومیان معتقدند: این قبر معمار و استاد کار آرامگاه یعنی سید علی است؛ این قبر نیز فاقد سنگ و کتیبه است.
 
اطراف آرامگاه و مصلای میر محمد را حیاطی وسیع فرا گرفته و در جبهه شرقی روبروی مدخل آن، معبری کوچه مانند است که دیوارهایی دارد به بلندی نیم متر، پهنای ۲ متر و به طول ۵۰ متر؛ ایجاد این کوچه با این دیواره به علت مسیلی است که در این جبهه از امامزاده وجود داشته و عبور و مرور را مشکل می نموده است؛ برای سهولت رفت و آمد چنین گذرگاهی ساخته شده است. در ابتدا و انتهای کوچه دو دروازه ساخته شده که اولی برای ورود و دومی با خواجه نشین هایی که دارد محل نگهبانی بوده است. در جلو کوچه و مقابل آرامگاه میر محمد، بنایی چهار گوش با گنبدی نیم خیز وجود دارد که درون آن، به صورت چهار ایوانی است؛ اسلوب معماری بنا، منتسب به دوره مؤخر است و برای استراحت و پخت و پز زائران به وجود آمده و به فی آشپزخانه معروف است که هم اکنون پخت و پز زائرین در این مکان صورت می گیرد.

در اطراف آرامگاه قبرستانهای جدید و قدیمی دیده می شود که مهم ترین آن ها آرامگاهی ۸ ضلعی است، درون آن دو قبر وجود دارد که یکی دارای کتیبه ای است به این مضمون : «ای خاک تیره عزت مهمان نگاه دار/ کاین نور چشم ماست که در بر گرفته ای. وفات مرحمت پناه خلد آشیان، آرامگاه حاجی محمد ابراهیم اصفهانی به تاریخ ۳ شهر صفر المظفر ۱۱۷۰» که نوع سنگ آن خاکستری است، که از خارج جزیره حمل شده است؛ ولی سنگ قبر دیگر که به اندازه همان سنگ قبر کتیبه دار است، از نوع سنگ های محلی و ساده است؛ آرامگاه از نظر سبک ساختمانی مانند بناهای دوره مغولی است.
 
بقعه میر محمد همواره مورد احترام عموم مسلمین اعم از شیعه و سنی و حتی دریانوردان خارجی به خصوص سیاحان هندی در پاکستان بوده است که حتى مایحتاج بقعه را، از جهات مختلف بر آورده می کردند. در کتاب جزیره خارگ اثر مرحوم احمد فرامرزی آمده: مخارج خدام و متولیان را سلاطین میداده اند و در زمان مرحوم شیخ عبدالرسول خان دریابیگی – حاکم بوشهر از قبیله آل مذکور – جهت خدام و روشنایی بقعه، جیره و مواجب معین کرده بود و هر ساله به موقع می رسانیدند و از سند و متولیان پاکستان و بنادر آن سامان هم مخارج آن بقعه می رسیده است.
 
این بقعه در حال حاضر دارای امکاناتی چون آب، برق سه فاز، تلفن، سرویس بهداشتی، کولر گازی و دیگر امکانات اولیه است و به صورت هیأت امنایی اداره می شود و در ماه های رمضان، محرم، صفر و روزهای پنج شنبه برنامه های مذهبی و سوگواری توسط هیأت امناء برگزار می گردد. این بقعه که به شماره 2205 مورخ ۱۳۷۷/10/27 توسط سازمان میراث فرهنگی در فهرست از آثار ملی ثبت شده است.
 
پی نوشت:
بطلمیوس در کتاب جغرافیایی خود، از جزیره ای نام می برد به نام «ایکارا»؛ «سر آرنولد ولسیون» در کتاب «تاریخ خلیج فارس» می گوید: آن جزیره ای که بطلمیوس «ایکارا» می نامند، همان جزیره خارک است؛ آقای احمد فرامرزی نیز در کتاب خودش «جزیره خارک» از گفته های آن ها استفاده می کند و می گوید: زیارتگاه جزیره خارگ، همان معبد آرتمی بوده است.
 
منابع:
۱. رضا دشتی، تاریخ و آثار باستانی جزیره خارک، ص ۱۷۴ و بعد.
۲. علی اکبر سرفراز، راهنمای آثار باستانی جزیره خارک، صص ۱۲۰ – ۱۲۱.
3. احمد فرامرزی، جزیره خارک، صص ۲۸ – ۳۰.
4. احمد صدر حاج سید جوادی با همکاری کامران فانی وبهاء الدین خرمشاهی، دایره المعارف تشیع، جلد ۲، ص ۴۷۵
۵. ناصر زنگنه، پژوهشی در شناسایی و معرفی بقاع متبرکه استان بوشهر؛ جلد ۱، صص ۱۹-۲۰.
6. جمال الدین احمد بن عنبه، الفصول الفخریه، ص ۱۰۲.
 
منبع: زیارتگاه‌های استان بوشهر، دفتر دوم، غلامحسین هادی نژاد دشتی، انتشارات وثوق، چاپ اول، قم، 1388ش، صص 117-112